آیین برنامه سازی سیر و سلوک در قرآن

کد: 1529

نویسندگان: محمدجواد رودگر

ویراستار: محمود سوری

تهیه کننده: مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ناشر: دفتر عقل

چاپ: زلال کوثر

نوبت چاپ: اول / 1388

شمارگان: 1500

بها: 60000 ریال

نشانی: قم، بلوار امین، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

تلفن: 2919670 - 0251 دورنگار : 2915510

تهران: خیابان جام جم، ساختمان شهید رهبر، طبقه زیرزمین

تلفن: 22014738 نمابر: 22164997

info@irc.ir www.irc.ir

شابک: 2-41-5563-600- 978 / ISBN: 978-600-5563-41-2

ص: 2

د) خویشتن یابی و خودنگه داری نفس بر اثر معرفتِ به خدا71

ه-) بصیرت نفس و روشن بینی درونی71

و) روزی های مادی و معنوی72

ز) حیات طیبه72

ح) شهود ملکوت73

ط) رؤیت خدا با چشم دل73

ی) ادراک حقیقی ایمان و یقین73

ک) گشایش راه معرفت به خدا از خدا73

ل) معرفت به پیامبراعظم9 و پیشوایان هدایت و نور74

فصل دوم: عقلانیت و اعتدال در سیر و سلوکِ قرآنی76

فصل سوم: شریعت گرایی در سیر و سلوکِ قرآنی79

فصل چهارم: ایمان گروی و عمل صالح گرایی82

نمونه هایی از احادیث درباره ایمان و عمل صالح84

فصل پنجم: انسان و شدن88

فصل ششم: عبودیت گرایی91

فصل هفتم: ولایت محوری97

فصل هشتم: سلوکِ زندگی ساز100

فصل نهم: برخورداری از شرایط سیر و سلوک107

1. داشتن انگیزه و اراده جدّی107

2. بصیرت حقیقی و معرفت یقینی108

3. شکر و شکیبایی109

4. تمرین و تداوم110

5. توجّه و تسلّط بر نفس داشتن111

6. داشتن مربّی و پیر راه112

7. دوستان سلوکی114

8. طهارت درون و برون115

9. تفکر و تذکر115

فصل دهم: برداشتن گام عملی سیر و سلوک117

بخش سوم:ماهیت سیر و سلوک قرآنی

فصل اول: چیستی سیر و سلوکِ قرآنی125

فصل دوم: درجات و مراتب سیر و سلوک در قرآن کریم139

ص: 4

فصل سوم: انسان در مسیر شدن(تکامل انسان)144

فصل چهارم: شواهِدِ قرآنی147

1. خلق مدام و تجدد امثال147

2. انسان کادح149

3. فقر وجودی151

4. پرسش از دانایان152

5. زینت دل ها154

فصل پنجم: عرفان در منطق قرآن157

1. ویژگی های عرفان قرآنی163

2. ارزش یاد خدا166

3. صفات یادکنندگان خدا (اهل ذکر)167

فصل ششم: تجارت نجات بخش و جاودانه172

بخش چهارم: راه های معرفت الله و مراتب سیر و سلوک در قرآن

فصل اول: راه های معرفت الله182

فصل دوم: ویژگی های سالکان الهی در قرآن193

فصل سوم: عرفان به نفس، قرارگاه مرکزی سیر و سلوک الی الله204

فصل چهارم: تزکیه نفس، زیربنای عرفان عملی216

چند نکته درباره تزکیه نفس و رهاورد سلوکی آن219

فصل پنجم: اوصاف و اصول حاکم بر زندگی عرفانی از دیدگاه امام علی7226

بخش پنجم:مراحل، مقامات و احوال عارفان در قرآن کریم

فصل اول: توبه248

1. ماهیت توبه248

2. توبه خدا و بنده257

3. نشانه های توبه حقیقی258

4. توبه نصوح260

5. شرایط، حقیقت، سرّ حقیقت، لطایف و اقسام توبه261

6. نمونه هایی از توبه کنندگان در قرآن264

7. توبه در احادیث265

فصل دوم: وَرَع267

1. چیستی ورع267

ص: 5

2. تفسیر ورع از دیدگاه معصومان7 و عارفان269

فصل سوم: زهد275

1. ماهیت زهد275

2. تفسیر زهد از دیدگاه معصومان277

3. تفسیر زهد از نظر امام خمینی (ره)279

4. تفسیر زهد از دیدگاه استاد مطهری279

5. فلسفه و آثار زهد284

فصل چهارم: فقر288

1. مفهوم فقر288

2. ابعاد فقر از دیدگاه خواجه عبدالله انصاری293

فصل پنجم: صبر297

1. چیستی صبر297

2. اقسام و مراتب صبر298

3. صبر در احادیث302

الف) فضیلت صبر303

ب) نقش صبر در سیر و سلوک الی الله و تحصیل مقامات معنوی و الهی303

ج) صبر و پیروزی به واسطه آن در کمالات روحی، معنوی303

د) نشانه های صابران304

فصل ششم: توکل308

1. ماهیت توکل308

2. مراتب و درجات توکل310

الف) دیدگاه حضرت امام (ره):310

ب) دیدگاه خواجه عبدالله انصاری (ره):311

3. معانی مراتب و درجات توکل در احادیث312

4. چند نکته درباره توکل313

5. فرق توکل و تفویض314

فصل هفتم: رضا316

1. مفهوم رضا316

2. مقام، مراتب و ثمرات رضا در احادیث320

بخش ششم: اصناف انسان ها در قرآن

پیش درآمد325

ص: 6

فصل اول: نکاتی درباره اصناف انسان ها334

نکته اول334

نکته دوم336

نکته سوم338

نکته چهارم339

نکته پنجم341

فصل دوم: مراتب وجودی اصناف سه گانه347

فصل سوم: مراتب سلوک معرفتی و معنویتی سالکان و عارفان الهی357

1. معرفةالله357

2. توحید357

الف) عبادت358

ب) ایمان358

ج) تقوا359

د) زهد360

ه-) خوف و خشیّت360

و) ذکر361

ز) حبّ الله و حبّ رسول خدا9 و عترت پاکش361

ح) یاد مرگ و استعداد برای آن362

ط) ادب362

فصل چهارم: راه های رسیدن به مقام ابرار و مقربان364

تکامل انسان در قرآن (شدن انسان در قرآن با توجه به چهار دسته آیات مربوط)369

فصل پنجم: باز بودن راه قرب383

1. چیستی قرب383

2. عوامل قرب الیالله390

فصل ششم: عناصر علمی و عملی رسیدن انسان به توحید و لقای رب392

1. معرفت به خدا392

2. گذر از «اعتباریات»392

3. عمل صالح و خالص393

4. هجرت از خود خاکی و رهایی از انیّت و انانیّت397

5. انسان های فوق حساب398

ص: 7

بخش هفتم: کتاب شناسی توصیفی عرفان

1. مصباح الهدایه الی الخلافه و الولایه405

2. شرح چهل حدیث408

3. آشنایی با علوم اسلامی(بخش عرفان)411

4. در جست وجوی عرفان اسلامی417

5. عرفان اسلامی425

6. حیات عارفانه امام علی7430

7. سلوک عرفانی در سیره اهل بیت:439

8. طریق عرفان443

9. رساله لب اللباب در سیر و سلوک اولی الالباب444

10. مقالات445

11. انسان و قرآن445

12. ترجمه مصباح الشریعه و مفتاح الحقیقه447

13. روح مجرد447

14. بحر خروشان449

15. الهیه450

16. در محضر لاهویتان451

17. آیینه دار طلعت یار451

18. آفتاب و سایه ها (نگرشی بر جریان های نوظهور معنویتگرا)453

19. جریان شناسی انتقادی عرفان های نوظهور453

20. قبیله حیله454

کتابنامه457

ص: 8

کشف مؤلفه های آن برای رسیدن به جنبه های انسانی رسانه، امری ضروری است.

بشر همیشه با عرفان های انحرافی و دروغین روبه رو بوده است که توانسته اند با وعده های فریبنده، پیروانی برای خویش فراهم آورند. کتاب آیین برنامه سازی «سیر و سلوک در قرآن» با توجه به نیازهای معنوی در عصر حاضر، به معرفی عرفان اسلامی از نگاه قرآن به ویژه شاخصه های عرفان اسلامی برای جویندگان حقیقت بر مدار وحی قرآن و حقیقت نبوت محمدی صلی الله علیه و آله می پردازد. برخی از بخش های کلی این پژوهش عبارتند از: چیستی عرفان اسلامی، مؤلفه ها و اقسام عرفان اسلامی، مبادی و مبانی سیر و سلوک در قرآن، ویژگی سالکان، اوصاف سالکان ازدیدگاه حضرت علی(ع)، مقامات عارفان، راه رسیدن به مقام ابرار و مقربان، شرایط سیر و سلوک، مراتب سیر و سلوک، عوامل قرب الی الله، سلوک عرفانی اهل بیت(ع) و... .

امید است این مجموعه مورد توجه و استفاده برنامه سازان محترم قرار گیرد و با ژرف اندیشی در این بخش، بر غنای محتوایی برنامه های رسانه ملی با رویکرد عرفانی - معنوی افزوده شود.

در پایان، از پژوهشگر ارجمند این اثر، حجت الاسلام و المسلمین دکتر محمدجواد رودگر و زحمات دانشمند محترم و فرزانه، حضرت حجت الاسلام و المسلمین دکتر احمد عابدی در ارزیابی این اثر سپاس گزاری می کنیم.

اداره کل خدمات رسانه ای

مدیریت پژوهش برنامه ای و نگارش فیلم نامه

ص: 10

نهان وجود و فطرش سرچشمه می گیرد و درد رسیدن، یکی شدن، محو شدن و درد رهایی از فِراق و رسیدن به وصال دارد.(1) این «درد» به او «خودآگاهی فطری»، «خداآگاهی فطری» و سپس «خودیابی و خدایابی» می دهد تا سیر از «خود به خدا» که البته مسیری از خدا به خداست، صورت پذیرد. عارفان برای درک حق و دریافت وجودی معرفت به معبود و محبوب فطری خود، پس از بیداری و بینایی، آگاهی و گواهی همه جانبه، «منازل و مقاماتی» را طرح و «بایدها و نبایدها»یی را (که با «بود و نمود» در عرفان نظری- علمی هم گرایی دارد) تعیین می کنند تا سالک، آن منازل را یکی پس از دیگری و مقامات را مرحله به مرحله پشت سر گذارد و بر اساس دستورالعمل ها و باید و نبایدهای سلوکی، رفتار کند تا به سرمنزل مقصود برسد که وصال یار و لقای دلبر و دلدار است و منازل و مراحل از «نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی»(2) تا «کَدْحًا فَمُلَاقِیهِ»(3) را در صیرورت معقول و مشروع بپیماید. در عرفان، نام چنین فرآیند عملی و سازوکار رفتاری با مبانی و رویکردهای خاص را «سیر و سلوک» نامیده اند.(4)

نتیجه آنکه، در «عرفان»، بینش و گرایش، بر «معرفت خدا» و «توحید الهی» مبتنی است و گفتمان حاکم و مسلط بر عرفان نظری و عملی، «گفتمان توحیدی» است؛ زیرا عارف از حیث نظر و عمل و در کلام و کردار و انگیزه و اندیشه، «موحد» است. اصولاً طرح «فناء فی الله و بقاء بالله» مبتنی بر خداآگاهی و خداخواهی و خداجویی تا خداخویی است.

عرفان، تنها بر «احساس و تجربه»، آن هم تجربه ای که بر معرفت تکیه نداشته یا معرفت زایی نکند، استوار نخواهد بود. عرفان، تنها شناختِ نفس و

ص: 3

ریاضت دادن به آن برای تحصیل کمال و کرامت نفسانی و خوارق عادات و قدرت روحی در تصرف ذهن و زبان یا صورت و سیرت اشیا و اشخاص نیست، بلکه منزلت بالاتر و جایگاه والاتری دارد که متأسفانه انسانِ محدوداندیش، گاه در دام تعلق و تعیّن گرفتار می آید و آن را از قدسی بودن به عرفی شدن و از آسمان به زمین می کشد. نیز چه بسا ریاضت های نفسانی او، بر «نفس» قرار گیرد و خودِ متورّم و مَنِ فروتر و خاکی خویش را در نقاب عرفان و سیر و سلوک پنهان کند و عرفان، ابزاری برای خودخواهی های پنهان شده و پوشیده او باشد و بُتِ رقیق و ظریف «نفس»، میدان دار ریاضت های به اصطلاح سیر و سلوکی اش گردد. متأسفانه در بسیاری از عرفان های صوفیانه قرون اخیر و عرفان نماهای جدید یا جنبش های معنا گرای نوین، چنین خَبْط و خطاهایی پدیدار گردید که چه بسا معلول خلط بحث ها و مغالطات معرفت شناختی، روان شناختی، جامعه شناختی و حتی پدیدارشناختی نیز بوده است.

عرفان اسلامی، آن هم عرفان ناب اسلامی، عرفان هویت مدار و شناسنامه دار است؛ زیرا صدر و ذیل، مبدأ و منتها، مقدمه و نتیجه، راه و روش، بینش و گرایش، پژوهش و پویش آن، کاملاً معلوم است که از چه قرارگاه و نقطه مرکزی و منبع و شیوه ای سرچشمه گرفته و فرجام و سرانجام آن چیست. این عرفان در فطرت الهی- توحیدی ریشه دارد و از «منبع وحی» تغذیه می شود و شراب ناب شریعت، از حدوث تا بقا، آن را یاری می رساند و گفتمان توحیدی دارد و بر جوهر «عبودیت» نهاده شده است. قلب چنین عارفی، هیولای هر صورتی است که محبوب و معبودش بخواهد و هیچ طلب و تمنای دیگری ندارد جز «رضوان الله» و «لقاءالله.»

چنین عرفانی، به انسان، معرفت عمیق و همه جانبه درباره خدا و خود می دهد تا همه ممکنات عالم را در برابر خداوند سبحان مستظل ببیند، نه

ص: 4

مستقل. آرمان اصلی وحی و ره آورد پیامبرانه، هر آینه، قرار گرفتن در جاذبه کمال مطلق و «معرفة الله» است، تا انسان دانا به دارایی رسد و خداخویی یا تخلق به اخلاق الهی و اتصاف به صفات ربوبی، بر اثر بندگی تمام عیار حق، علت موِجده و مُبْقیه سیر و سلوکش باشد و توحید و ولایت، خدا و انسان کاملِ مکمِّل معصوم علیه السلام ، لُب و یا مغز عرفان علمی و عینی اش قرار گیرد و در هندسه عرفان او، محبت به خدا و محبوبان راستین الهی، نقش محوری داشته باشد و همه حیات و حرکتش را شکل و شاکله بخشد. در این صورت، انسان از عَیبِستان به غَیبِستان صیرورت می یابد و شناخت او به شدن تبدیل می شود و از عالم ماده و ماسوای الهی انصراف می یابد و به دیار قرب و لقا بار پیدا می کند. این همان چیزی است که در نگاه و نگره ابن سینا نیز در حوزه عرفان نظری و عملی تجلی یافت: «وَالْمُنصرف بِفکرِه الی قُدْس الْجَبَروت مَسْتَدیماً لشروق نورالحق فی سِرّه»(1) یا «اَلْعارِفُ یُرید الْحَق الاَوّل لاشیء غَیرُه وَ لایؤْثَر شیئاً علی عرفانه و تَعَبّدَهَ فقط لانّه مُسْتَحِقّ للعباده و لاِنها نسبةٌ شریفةٌ الیه لا لِرَغْبة او رَهْبةٍ.»(2)

اکنون، به دو کلام معرفت بخش و معنویت آفرین توجه کنیم که راه و روال رهایی از خود و رسیدن به خدا را نیز نشان می دهد. امام علی علیه السلام فرمود: «الْعارِفُ مَنْ عَرفَ نَفْسَه فَاعْتَقَها و نَزَّهَها عن کل مایبَعّدها وَ یوبقها.»(3) امام حسین علیه السلام نیز در دعای عرفه چنین نغمه ملکوتی ای سر داده است: «اَنْتَ الّذی اَشْرَقَتِ الْاَنْوار فی قُلُوب اولیائک حتی عَرَفوک و وَحَّدُوک و انت اَلذّی اَزَلَت اِلاَغْیار عن قلوب اَحِبّائِک حتی لم یُحبِّوا سِواک و لمْ یلْجَئو اِلی غَیرُک».(4)

ص: 5

آری، در این سخنان والا، بر نگاهی بسیار ژرف و راه گشایی تکیه و تأکید شده است که روشمندی عرفان اسلامی را نشان می دهد و عبارتند از:

1. عرفان به نفس؛

2. رهایی از همه تعلقات و تعینات وجودی؛

3. تطهیر و تنزیه خویشتن؛

4. عرفان به خدا؛

5. توحید کامل و جامع، به گونه ای که عرفان به خدا و سیر و سلوک الی الله را نیز سالک از خدا بداند و عنایت و هدیت الهی ببیند و با چشم و چشمه توحیدی، به همه فعل و انفعال ها و سلوک و جذبه هایش بنگرد.

این مسئله، معلول دو چیز است:

1. شناختن شهودی؛

2. شدن شهودی که سیر و سفر عرفانی، همانا «السفر عبارة عن القلب اذا اخذ فی التوجه الی الحق تعالی بالذکر»(1) است. این همان هجرت انفسی و مرگ اختیاری و فنای در خداست که اهل معرفت و اصحاب سلوک از آن سخن گفته اند.(2)

نیز در یک تقسیم بندی دو قسم است: تجربه سالکانه و تجربه عارفانه.

تجربه سالکانه، همان طریقت است که سالک الی الله باید تک تک مقامات عرفانی و منازل سلوکی را پشت سر گذارد و منازل معنوی و فتوحات غیبی را تجربه کند. یا گفته اند تجربه سالکانه، همان «معاملات قلبی» است که بر اساس روش شناسی و محتواشناسی ویژه ای صورت می گیرد و در عرفان ناب اسلامی، بر شریعت حقّه محمدی صلی الله علیه و آله مبتنی است که راه و روش و محتوا و بینش را به صورت منطقی و جامع ارائه می دهد و ابلاغ می کند و «علم عرفان عملی»، برگرفته از چنین تجربه های سلوکی است؛ زیرا گزارش و تعبیری از تجربه های سالکانه را به شکل روشمند، نظام مند و سامان دهی شده ارائه می دهد.

به همین دلیل، در علم عرفان عملی، افزون بر عناصر روشی- محتوایی، عنصر ترجمه و تعبیر نیز هست که سلوک عرفانی و تجربه سلوکی، به شناخت و تعبیر عرفانی تبدیل می شود. به تعبیر علامه جوادی آملی، علم عرفان عملی، تعلیمات و آموزش هایی است که مشتمل بر شیوه سلوک و آیین رفتار است و «عرفان عملی» متن سلوک و رفتار را تشکیل می دهد و در قید الفاظ و حجاب قضایا و مسائل نیست.(1) بنابراین، «عرفان عملی» از سنخ صیرورت و شدن، حرکت جوهری و نهادی در رسیدن به توحید ناب و موحد کامل گشتن خواهد بود.(2) جناب قیصری نیز در تعریف «عرفان عملی» گفته است: «معرفة طریق السلوک و المجاهدة لتخلیص النفس عن مضائق القیود الجزئیه و اتصالها الی مبدأها و اتصافها بنعت الاطلاق و الکلیه.»(3)

پس موضوع عرفان عملی، اعمال و احوال قلبی از جهت رسیدن به کمال

ص: 7

حقیقی است که خود، دربردارنده سیر منازل و طی مقامات معنوی برای نیل به لقاءالله و توحید حقیقی است. موضوع «علم عرفان عملی» نیز تعیین، تبیین و آموزش بدایت و نهایت سیر الی الله و معرفی مقامات و منازل و عوامل و موانع سیر الی الله است.

گفتنی است منازل عرفانی در عرفان عملی، به صورت طولی و مرتبط به هم و عِلّی و معلولی است که رابطه دیالتیکی با هم دارند و دارای چینش «عمودی» و «ترتب تدریجی» است و طبق «اصل طرفه محال» است، سیر صعودی و سلوکی انسان شکل می گیرد.(1) البته در این صراط سلوک الی الله، مقوله «سالکان مجذوب و مجذوبان سالک» نیز فرقی ندارند؛ اگرچه «جذبه» با بارقه ای الهی دفعةً برای عارف، معارفی را ظاهر می سازد و کشش غیبی از طرف حق برای سالک ایجاد می کند، ولی راه به صورت جهش طی می شود و مقامات، پشت سرگذاشته می شود.

به هر حال، سیر الی الله، سیر در منازل سلوک است و با یقظه و بیداری به دست می آید و از توبه و انقطاع آغاز می شود، تا به تدریج، سالک از هستی خود عبور کند و از علم الیقین به عین الیقین و سپس «حق الیقین» برسد و غیر خدا نداند و نیابد و نبیند و از فنا به بقا، و از فرق به جمع و سپس مقام جمع الجمع راه یابد، تا سوختن و پختن یا سوزندگی و گدازندگی حاصل گردد،(2) که انسان، گدای لقای حق است(3) و برای رسیدن به آن باید هزینه های زیادی بپردازد و گذرنامه لقاء الله را به دست آورد.

ص: 8

در این مسیر، عوامل زیر نقش کلیدی دارند:

1. معرفتِ نفس؛

2. مراقبت نفس؛

3. صبر و بصیرت؛

4. شکیبایی و شرح صدر؛

5. خلوص و صداقت؛

6. فقرشناسی و فقر باوری؛

7. تزکیه نفس و تهذیب درون؛

8. ایمان و عمل صالح؛

9. طهارت ظاهری و باطنی؛

10. شریعت محوری؛

11. عقلانیت و اعتدال ورزی؛

12. استعانت جویی از انسان کاملِ معصوم علیه السلام و اهل ولایت بودن در سیر عملی «عرفان».(1)

بنابراین، «عرفان عملی»، طریق به عرفان نظری، و عرفان نظری، نتیجه و ثمره عرفان عملی است؛ زیرا تعبیر و تفسیری از تجربه سلوکی و عرفانی است. پس علم عرفان نظری، ترجمان همان کشف و شهودها و تجربیات سلوکی - عرفانی است. ناگفته نماند که عرفان نظری، ما را در بُعد هستی شناسی، انسان شناسی، سیر و سلوک و مقامات شناسی عرفانی یاری می رساند و زمینه های معرفتی- علمی سیر و سلوک را فراهم می آورد و شرط لازم است، نه شرط کافی، و مُعِّد است، نه موجِد عرفان حقیقی. با این حال

ص: 9

عرفان واقعی و حقیقی، تنها در طی مقامات و سلوک در صراط مستقیم عرفان ممکن است که: «وَالَّذِینَ جَاهَدُوا فِینَا لَنَهْدِینَّهُمْ سُبُلَنَا».(1) به تعبیر شاعر:

صلای باده زد پیر خرابات سلوک راه عشق از خود رهایی است

بده ساقی که فی التأخیر آفات نه طی منزل و قطع مسافات

پس علم عرفان نظری، به منزله دستورالعمل سیر و سلوکی و عرفان نظری در سبیل و مسیر شناخت خدا و راه و بایدها و نبایدهایی است که بایسته است به خداخواهی و خداجویی بینجامد، تا در عرفان نظری، خدا را بشناسیم و اسمای الهی را شناسایی کنیم. در علم عرفان نظری، دستورالعمل های عرفانی را بر اساس مبانی و منابع آنها بشناسیم و در «عرفان عملی»، به تجربه سلوکی و عرفانی آنها اهتمام ورزیم و ویژگی های هر مرحله را بشناسیم، معیارهای سنجش و ارزیابی کشف و شهود را در راستای صدق و کذب، صحت و سُقم، حق و باطل و صائب و غیر صائب آ ن بازشناسیم تا گرفتار کژراهه روی نشویم.

در عرفان ناب شیعی، قرآن کریم، منبع اصیل، جامع و کامل عرفان علمی و عرفان عملی است؛ زیرا عالی ترین درجه معرفة الله و برترین و والاترین مرتبه سلوک الی الله، در این کتاب آسمانی طرح و تبیین شده است. احادیث و آموزه های نبوی، علوی و ولوی، به ویژه دعاها و نیایش های معصومان علیه السلام ، سرچشمه عرفان و برانگیزاننده سیر و سلوک به سوی خدا هستند و دربردارنده بهترین دستورالعمل ها برای نیل به توحید و لقاءالله خواهند بود.

به راستی ما در پی چه هستیم؟ آیا به حقیقت، در جست وجوی خدا و لبیک گویی به ندای فطرت و نغمه روح الهی و ملکوتی و نیز در پی «مَنِ» عِلْوی و اید ئال خویش برآمدیم؟ آیا در ادعاهایی که داریم، صادقیم یا

ص: 10

دروغ گو؟ اگر تکلیف را با خود مشخص کنیم، می یابیم راه همان است که قرآن کریم و پیامبراعظم صلی الله علیه و آله و خاندان پاکش علیه السلام نشان داده اند و امثال ابوذر غفاری، سلمان فارسی، رشید هجری، حجر بن عدی، میثم تمار، مقداد اسودی و...، تا سیدعلی شوشتری، ملاحسینقلی همدانی، میرزا علی آقا قاضی، میرزاجواد آقا ملکی تبریزی، تا حضرت امام خمینی رحمه الله، علامه طباطبایی، آیت الله بهجت فومنی و... را تربیت کرد و در مقام الگو های عارف حقیقی و اسوه های حسنه سیر و سلوک صائب و صالح ارائه فرمود. همه این بزرگان، شاگردان مکتب قرآن و عترتند و از کتاب و سنت تغذیه شده و فانی در وحی و ولایت بوده اند. پس راه، همان است که رهروان رفتند.

همه این رادمردان عرصه سلوک و نیک مردان و بلند همتان ساحت قرب و لقا، در پرتو فقه اهل بیت علیه السلام و شریعت حقه محمدی صلی الله علیه و آله، از بدایت تا نهایت به سیر و سلوک پرداختند. آنها خود در شریعت عام و خاص مجتهد بودند و راه فنا را در فقه اکبر، اوسط و اصغر جستند و صادقانه و صالحانه و با بصیرت و صبر طی طریقت معنوی کردند و به فتوحات غیبی رسیدند و هرگز دنبال کشف و کرامات نبودند که کرامت آنها، «عبودیت الهی» و کیمیایشان، محبت به انسان کامل معصوم علیه السلام و جان مایه سلوک ایشان، «ولایت» بود که عرفان منهای قرآن و عترت، و سلوکِ تهی از توحید و ولایت را عرفان ندانسته و نخوانده اند.

مؤلفه های عرفان قرآنی ذیل چنین است:

جامعیت و کمال علمی و عملی؛

شریعت گرایی و فقه محوری؛

عقلانیت و خردگرایی؛

ص: 11

اعتدال و میانه روی؛

توحید باوری در همه عرصه ها و ساحت ها؛

ولایتمندی بر اساس نبوت و امامت؛

معاد باوری؛

عرفان درون گرا و برون گرایی؛

عرفان زندگی ساز و تمدن پرداز؛

عرفان عبودیت محورانه؛

عرفان سیاست گروانه و... .(1)

عرفان قرآنی، عرفان نهج البلاغه ای، عرفان صحیفه سجادیه ای، عرفان مناجات شعبانیه ای، عرفان دعای کمیلی، عرفان عرفه ای و...، عرفان سازنده، پویا و زندگی ساز است. این عرفان می تواند به صورت جامع به همه نیازهای انسان در جنبه های فردی، خانوادگی و اجتماعی پاسخ دهد و عرفان احیاگر و اصلاح کننده باشد؛ یعنی عرفان عدالت خواهانه، عدالت گسترانه و برپادارنده «عدالت اجتماعی». عرفان پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و امام علی علیه السلام یا عرفان بعثت و غدیر و عرفان امام حسین علیه السلام و امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف یا عرفان کربلایی - عاشورایی و عرفان انتظارِ معقول و سازنده و عرفان مهدویتِ منطقی و کامل، چنین است و کارکردهای معرفتی- معنویتی و رهاورد عقلانیتی و عدالتی دارد و عنصر تربیت انسان ایدئال و سعادتمند را در همه جنبه ها داراست.

قرآن کریم، به تمامیت معنا، کتاب عرفان است؛ چون هم شناخت و بصیرت می دهد- چه اینکه کتاب برهان، بصیرت، بیان، تبیان، بلاغ، حکمت و محکم است- و هم راه های رهایی از خودی و مادی گرایی و بریدن از حیات

ص: 12

طبیعی برای نیل به حیات طیبه را در قالب دستورالعمل ها، مواعظ و احکام نشان می دهد. قرآن، کتاب موعظه، شفا، رحمت و بشارت است تا انسانِ خواهان خدا و دیدار با محبوب، نه در جنبه های علمی و نه در وجوه عملی با مشکل مواجه نشود. در عین حال، اگر انسان به برخی از آیات توجه خاص کند، می تواند ژرفای معارف شهودی و حکمت های باطنی را در تفسیر خدا، انسان و جهان بیابد؛ مانند: سوره های حشر: 18- 24، بقره: 115، حدید: 1- 6، طه: 1- 8، فصلت: 53 و... (عرفان علمی- نظری)؛ و سوره های عنکبوت: 69، فاطر: 10 و 15، ق: 37، نور: 27، دهر: 23، حجر: 96 و... (عرفان عملی).

این آیات، با محوریت خدا، اسمای الهی، راه های شناخت و شهود خدا و مجاهدت، نیازشناسی و نیازیابی وجودی، شهود شنیداری و دیداری، نوشیدن شراب طهور الهی، عبودیت و درد خدا و درد خلق خدا برای خدا مطرح شده اند. در احادیث و روایات اهل بیت علیه السلام نیز فراوان با آموزه های عرفانی - سلوکی روبه رو می شویم. احادیث مربوط به معرفت نفس،(1) تحصیل روش های الهی، نبوی و ولایی،(2) ذکر خدا و عدم حدپذیری و کمیت برداری آن و در عین حال، ذکر اعتقادی، اخلاقی و عملی(3) و... چنین است. همچنین، تبیین عرفان نظری و عملی در نهج البلاغه در خطبه های 210، 213، 184 و... و حکمت های 137، 147 و...،(4) و نیز دعاهایی چون کمیل، مناجات شعبانیه، مکارم الاخلاق، عرفه و... که دربردارنده عمیق ترین، جالب ترین و جاذب ترین معارف عرفانی و به صورت دلالت التزامی، بهترین و سازنده ترین دستورالعمل های سلوکی هستند،

ص: 13

اراده و همت بلند و عزم راسخ و جزم شده و درک و درد عرفان طلبی حقیقی می خواهد تا انسان، چشم و دل خود را به چنین آموزه ها و گزاره های عرفانی باز کند و شست وشو دهد. پس به تعبیری، در عرفان، باید چشم ها را شست و با چشم دیگری ببینیم و از قید و حجاب عرفان های رسمی و معهود و تاریخی به درآییم و در عرفان اجتهاد کنیم و علم، اخلاق و فقه عرفانی را از لایه های پیدا و پنهان قرآن و سنت و ساحت های کلامی- کرداری سیره معصومان علیه السلام بیابیم.

بایسته است همراه با بهره گیری از کتب و صحف عرفانی بزرگان وادی معرفت و معنویت، رویکردها و نگاه هایمان را تغییر دهیم و با روش متحجرانه و پیش فرض های پذیرفته شده خود، سراغ عرفان نرویم. از سوی دیگر، بدون اصول معرفتی و معیارهای روش شناختی - معرفت شناختی نیز نباشیم و با التقاط اندیشی و تفکر و روحیه لیبرالیستی و غرب گرایانه به متون و منابع عرفانی ننگریم، بلکه با استقلال، اصالت و اجتهاد فکری و سازوکار تعریف شده، به استخراج، اصطیاد و نظام سازی عرفان قرآنی- اهل بیتی بپردازیم. پس با آرایه های ادبیات جدید و زبان زمان و نیازهای عصری و رویکردی کارکرد گروانه و عمل گرایانه، سراغ عرفان حقیقی برویم تا «رندان تشنه لب» و جویندگان صائب، صادق و صالحِ معرفت های عرفانی را سیراب کنیم و نوآوری هایی در عرصه محتوا و قالب های عرفانی با محوریت قرآن و عترت یا ثقلین داشته باشیم و صراط مستقیمِ سلوک عقلی و قلبی و سبیل قویم و غنی سلوک الی الله را فراروی تشنگان وادی حقیقت و معرفت قرار دهیم.

نوشته پیش رو، در همین راستا به صورت ایجابی - اثباتی، عرفان قرآنی و سیر و سلوک اهل بیت علیه السلام را کشف، پژوهش و پردازش کرده است. ازاین رو،

ص: 14

به صورت دلالت تضمنی و التزامی، به نقد عرفان های غیردینی اعم از آیینی و سکولار و جنبش های نوپدید معنوی یا شبه عرفان ها، عرفان های مونتاژ شده و معنویت های سلف سرویسی پرداخته ایم که در حقیقت، آرامش ستیزی برای آرامش زدایی از حوزه فطرت و جان آدمیان هستند و بر آرامش های کاذب و غریزی تأکید می ورزند و به انفعال و رخوت نسل جوان جامعه و در خلوت و خلسه بودن آنها می اندیشند و مبانی اومانیستی- لیبرالیستی و رویکردی سکولاریستی دارند. ما معتقدیم باید عرفان حقیقی و اسلامی- انسانی را بشناسانیم؛ عرفانی که بر خرد و خراباتی شدن و سلوک و سیاست، عقلانیت و عدالت استوار است و الگوهای تمام عیاری از معصومان علیه السلام و شاگردان مکتب عصمت ارائه می دهد و کارکردهای معنوی- اجتماعی و جهادی- حماسی دارد. عرفانی که توانست یکی از ارکان های مهم فرهنگ و تمدن اسلامی شود و فرهنگ ها و تمدن های رقیب را نیز تحت تأثیر قرار دهد؛ عرفانی که به تربیت انسان رشد یافته در همه ساحت های وجودی و جنبه های هستی اش می اندیشد و هرگز لایه ای از لایه های هستانه اش را مغفول و مهجور نمی نماید. عرفانی که بر فطرت عقل و عشق و سرشت ادراک و اشراق انسان قرار گرفته و مرکز ثقل آن، خودشناسی و خودسازی است و قرارگاه اصلی و مرکزی اش «وحی الهی» خواهد بود که در قرآن و سنت و سیره علمی و عملی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و خاندان پاکش تجلی یافت. چنین عرفانی، عرفان صائب، صادق و صالح با عناصری چون جامعیت و کمال، جهان شمولی و جاودانگی است.

این عرفان با توجه به محتوا و روش و دستورالعمل های ثابت و متغیر و سازوکار درونی- اجتهادی اش، قابلیت مدیریت معنوی- سلوکی انسان را در هر عصری داراست و فرازمانی، فرازمینی و فرازبانی است؛ زیرا بر فطرت، توحید، عقلانیت و عدالت تکیه دارد و حمایت های حرا، غدیر، کربلا و محتوای ظهور

ص: 15

و مهدویت را داراست.

نوشتار حاضر، ترکیبی از فصل ها و بخش هایی است که بر مبنای قرآن کریم در تأمین نیازهای عرفانی- سلوکی و مبانی، مؤلفه ها، شرایط و ویژگی های عرفان حقیقی و دستورالعمل های کامل عرفانی بر اساس ظرفیت های انسان شکل گرفته و سپس مقامات عرفان و آسیب های نظری- عملی آن را شرح داده است. فرجام سخن نیز کتاب شناسی توصیفی در حوزه عرفان و روش ها و راهبردهای عملیاتی در عرصه هنر شنیداری و دیداری است.

ص: 16

معنویتی در حوزه اخلاق، تربیت، انگیزه ها، کشش ها و گرایش ها، و صلابت و استقامتی در حوزه رفتار و کوشش ها به انسان می بخشد که به سوی هدف های آفرینش خود و غایات خلقتش در حرکت و تکاپو باشد و لاغیر.

گریز انسان از هدایت ها و هدیت های قرآنی، مساوی و بلکه مساوق با «سقوط» و «نزول» او و قرار گرفتنش در ظلمت و ظلالت و سپس زلّت و ذلّت است که چه زیبا فرمود: «قَد جَاءَکم بَصَائِرُ مِن رَبِّکمْ فَمَنْ أَبْصَرَ فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ عَمِی فَعَلَیهِا»؛(1) زیرا کسانی که به قرآن توجه علمی کرده و به آموزه ها و گزاره های آن التزام عملی و عینی داشته، مصداق «هُدی لِلْمُتَّقِینَ... أُولئِک عَلَی هُدی مِنْ رَبِّهِمْ وَأُولئِک هُمُ الْمُفْلِحُونَ»(2) هستند که در سیر وجودی و سلوک حقیقی خویش، هدایت الهی را روزافزون و به صورت اشتدادی دریافت می کنند: «وَیزِیداللَّهُ الَّذینَ اهْتَدوْا هُدی»(3) یا «وَالَّذینَ اهْتَدوْا زَادهُمْ هُدی وَآتَاهُمْ تَقْوَاهُمْ.»(4) به همین دلیل، رابطه تقوا و هدایت را هم در پذیرش و هم پس از پذیرش مطرح فرمود؛ زیرا «هُدی لِلْمُتَّقِینَ»،(5) بیانگر این نکته ظریف است که انسان هایی که بر فطرت الهی و توحیدی مانده اند و دارای سلامت روحی و لدنی و «هدایت پذیرند»، در حقیقت، انسان هستند یا در جرگه هویت یافتگان انسانی اند و از «حیوان بالفعل» و «انسان بالقوه» خارج شده اند و در مسیر «شدن» و تکامل وجودی قدم نهاده اند. آنها سپس به درجات عالیه تقوا نیز به تدریج راه می یابند که فرمود: «وَآتَاهُمْ تَقْوَاهُمْ.»(6) این آیات، بیانگر این نکته ظریف است که هم هدایت، مراتب پذیر و هم تقوا، تشکیک بردار است. در آیاتی چون «أَفَمَن شَرَحَ اللَّهُ صَدرَهُ لِلْإِسْلاَمِ فَهُوَ عَلَی نُورٍ مِن

ص: 18

رَبِّهِ»(1) و «فَمَن یرِداللَّهُ أَن یهْدیهُ یشْرَحْ صَدرَهُ لِلْإِسْلاَمِ»(2) همانا هدایت تکوینی، جزایی است که در قالب شرح صدر و نور الهی ظهور یافته است. «هدایت الهی دو نوع است: هدایت ابتدایی که فراگیر و همگانی است و هدایت پاداشی که مخصوص افراد و گروهی خاص است.»(3) انسان هایی که گریز علمی- بینشی و گریز علمی- گرایشی از قرآن دارند، در حقیقت بر خویشتن ستم روا داشته اند و گریزشان نتیجه سوء اختیار و جهل و غفلت آنهاست. ایشان علیه خویشتن خویش و هویت الهی و توحیدی خود قیام کرده و گام برداشته اند و سخن آنها چنین است: «قَالُوا یاحَسْرَتَنَا عَلَی مَافَرَّطْنَا فِیهَا وَهُمْ یحْمِلُونَ أَوْزَارَهُمْ عَلَی ظُهُورِهِمْ أَلاَسَاءَ مَایزِرُونَ»(4) یا «أَن تَقُولَ نَفْسٌ یاحَسْرَتی عَلَی مَا فَرَّطتُ فِی جَنبِ اللَّهِ وَ إِن کنتُ لَمِنَ السَّاخِرِینَ»؛(5) زیرا خداگریزی و وحی ستیزی، خودگریزی و فطرت ستیزی است و جنگ با خدا، جنگ با خود است و حسرت آفرین و خسران زا؛ که «وَمَنْ عَمِی فَعَلَیهِا»،(6) و «وَإِنْ أَسَأْتُمْ فَلَهَا.»(7) خدا در وصف همین گروه فرموده است: «وَإِنَّ الَّذینَ لاَ یؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ عَنِ الصِّرَاطِ لَنَاکبُونَ».(8)

اینک نیک بنگریم که قرآن کریم چگونه هم «برهان» است و بصیرت و هم موعظه، شفا و رحمت تا در ابعاد حِکْمی- عقلانی، معنوی- اخلاقی و سلوکی- عرفانی، خویشتن را مَحْضَر قرآن ببریم و همه نیازهای وجودی و انتظاراتمان را از آن مطالبه کنیم تا از حیات حیوانی به حیات عقلانی و سپس به حیات

ص: 19

الهی ارتقای وجودی یابیم.(1) این معانی و حقایق ممکن نخواهد بود، مگر اینکه بر معرفت خود بیفزاییم و خویشتن خویش را بشناسیم و اهداف عالی خلقت را دریابیم و در مسیر و مدار انسانیت و فطرت گام نهیم. به تعبیر علامه جوادی آملی: «درکات و درجات انسان، در گرو فهم و ادراک او در تعیین اهداف اوست. ... اختلاف در معرفت، به تشتت و تعدد در اهداف می انجامد».(2)

مولانا نیز چه زیبا سروده است:

من نخواهم در دو عالم بنگریست

تا بدانم کاین دو مجلس آن کیست

یا خواجه حافظ نغز گفته است:

مراد ما ز تماشای باغ عالم چیست؟

به دست مَردُمِ چشم از رخ تو گل چیدن

حال اگر عرفان به نفس و معرفت به غایت خلقت و فهم معارف شریعت، «خلیفةالله» شدن و «صبغةالله» یافتن و به «لقاءالله» رسیدن است- که هست- باید سیر و سلوکِ آگاهانه و مبتنی بر بیداری و پایداری نمود که فرمود: «فَمَن کانَ یرْجُوا لِقَاءَ رَبِّهِ فَلْیعْمَلْ عَمَلاً صَالِحاً وَ لَایشْرِک بِعِبَادةِ رَبِّهِ أَحَداً».(3) لقای رب و معرفت به رب، عمل صالح و خالص از نظر اعتقادی و عملی می طلبد و دوری از شرک علمی و عملی به حضرت حق سبحانه می خواهد. امام علی علیه السلام فرمود: «معرفة الله سبحانه اعلی المعارف»(4) یا «من عرف الله کمالت معرفته»(5) در بخش معرفت و «التوحید حیاة النّفس»(6) در بخش توحید تا نیل به مقام دیدار دوست در پرتو عبودیت محض، عارفانه و عاشقانه حاصل شود: «ماعبدتک خوفاً من نارک ولاطمعاً فی جنّتک ولکن

ص: 20

وجدتک اهلاً للعبادة فعبدتک».(1)

این معانی والا و حقایق اعلی، قطع، انقطاع و کمال انقطاع می خواهد که بایسته و شایسته است انسان سالک در سیر و سلوک قرآنی، به آنها دست یابد تا «لقاءالله» را فراچنگ آورد. به تعبیر امام حسن عسکری علیه السلام : «اَلْوُصوُل اِلَی اللهِ عَزَّوَجَلَّ سَفرٌ لایُدْرَک الّا بِاِمْتِطاءاللَّیْل....»(2) و به تعبیر امام علی علیه السلام : «آهِ مِنْ قِلَّةِ الزَّادِ وَ طُولِ الطَّرِیقِ وَ بُعْدِ السَّفَرِ وَ عَظِیمِ الْمَوْرِدِ».(3)

البته باید دانست در همه مراحل و منازل این سفر معنوی شیرین از بدایت تا نهایت، مسافر را هم سفر، خداست! «مرا همراه و هم راه است یارم.» تا فیض و فضل الهی شامل حال مسافر کوی حق نشود، سیر و سفری تحقق نخواهد یافت: «وَلَوْلاَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَیکمْ وَرَحْمَتُهُ مَا زَکی مِنکم مِن أَحَد أَبَداً وَلکنَّ اللَّهَ یزَکی مَن یشَاءُ.»(4) پس بینش و گرایش توحیدی، کشش و کوشش توحیدی می خواهد تا انسان از درد فِراق و هجران برهد و درک «وصال» و لقا راه یافته باشد.

اگر عرفان و عشق به لقا و دیدارِ محبوب و معشوق بر «دِلِ» سالک استیلا یافت و دلبری کرد، سالک کوی دلبر و دلدار، جز او نشناسد و غیر او نخواهد «و از خدا نیز جز خدا» نجوید و این، عَزْمِ جَزْم و اراده پولادین و استقامت در راه هدف می طلبد که «جان به لب رسید تا جام به لب رسید»(5) و به تعبیر بزرگان سیر و سلوک الی الله، «با مژه، کوه کندن» است. حال این گوی و این میدان! آیا مرد میدان سیر و سلوک هستیم یا سیر و سلوک نیز سرگرمی و حجاب ما شده است؟

به تعبیر شیخ الرئیس بوعلی سینا: «من آثر العرفان للعرفان، فقد قال بالثّانی.»

ص: 21

کسی که عرفان را برای عرفان بخواهد، مشرک است؛ یعنی عرفان مطلوب و هدف او باشد نه معروف(1). به تعبیر علامه جوادی آملی: «آزادی عرفانی را باید در فضای رَفْض ماسوای الله کاوید، به گونه ای که عارف، نه گرفتار تثلیث باشد که عارف و معروف و عرفان را بنگرد، و نه در رهن تثنیه، که عرفان و معروف را ببیند، بلکه غرق در توحید [باشد] و در آن غوص کند و غیر از احد صمد را نمی بیند»؛(2) چه اینکه عرفان حقیقی و عالمان ربّانی، مصداق این حدیث نبوی هستند که فرمود: «الدُنیا حَرامٌ عَلی اَهْلِ الاخِرة و الاخِرةُ حَرامٌ عَلی اَهلِ الدُنیا و الدُنیا و الاخِرةُ حَرامٌ عَلی اَهْلِ الله.»(3) که به تعبیر قرآن کریم: «إِنَّ صَلاَتِی وَنُسُکی وَمَحْیای وَمَمَاتِی لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ».(4)

قرآن کریم، دربردارنده همه نیازهای انسان است؛ چه اینکه کتابی است جامع، جهانی و جاودان و اگر نتواند همه نیازهای آدمیان را در همه زمان ها و زمینه ها و زمین ها پاسخ دهد، از «جامعیت» و «جاودانگی» تُهی خواهد شد. ازاین رو، چنان که دعوی قرآن مبتنی بر «جامعیت و کمال» است «وَنَزَّلْنَا عَلَیک الْکتَابَ تِبْیاناً لِکلِّ شَی ءٍ»(5) یا «مَا فَرَّطْنَا فِی الْکتَابِ مِن شَی ءٍ»،(6) باید دانست که همه نیازهای مادی و معنوی و دنیوی و اُخروی انسان در قرآن مطرح گشته و به صورت «اصولی» یا کلی و جزئی، خُرد و کلان، به تناسب «موضوع» و «مصداق»، به آنها پاسخ داده شده است. به تعبیر علامه طباطبایی رحمه الله :

مراد از «مِن شَی ءٍ» کوتاهی های گوناگون است که نفی شده و معنای آن این است که چیزی نیست که رعایت حال آن واجب و قیام به حق آن و بیان آن لازم باشد، مگر اینکه ما آن را در این کتاب رعایت کرده ایم و در امر آن

ص: 22

کوتاهی نکردیم، پس کتاب تام و کامل است.(1)

پس جامعیت دین، با تبیین نکردن برخی از نیازها و ترک ارائه راه حل آنها، در تعارض و تنافی است و در قرآن کریم نیز وصف کمال و تام برای اسلام آمده است که فرمود: «الْیوْمَ أَکمَلْتُ لَکمْ دینَکمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیکمْ نِعْمَتِی.»(2) باید دانست «... مفهوم تمامیت، اعم از جامعیت است. چیز تام بی شک جامع نیز هست، اما عکس قضیه صادق نیست. تعالیم اسلام تام است؛ یعنی به مرتبه ای رسیده است که محتاج امری خارج از خود نیست... .»(3) و به تعبیر علامه طباطبایی رحمه الله : «... بیان تامّ همه چیز، مخصوص قرآن است»،(4) چنان که در روایاتی نیز به کمال و جامعیت قرآن اشاره شده است. امام علی علیه السلام فرمود: «... أَمْ أَنْزَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ دِیناً نَاقِصاً فَاسْتَعَانَ بِهِمْ عَلَی إِتْمَامِهِ.»(5) امام باقر علیه السلام هم فرمود: «ان الله تبارک و تعالی لم یدَعْ شیئاً یحتاج الیه الامّة الّا انزله فی کتابه و بینه لرسوله صلی الله علیه و آله .»(6) و از امام صادق علیه السلام نیز نقل شده است: «ان الله تبارک و تعالی انزل فی القرآن تبیان کلُ شیء حتّی واللهِ ماترک الله شیئاً یحتاج الیه العباد حتّی لایستطیعَ عبْدٌ یقول لو کان هذا انزل فی القرآن الّا و قدانزله الله فیه.»(7) علامه طباطبایی هم در تفسیر آیه: «تِبْیاناً لِکلِّ شَی ءٍ»(8) می نویسد:

این آیه شریفه، قرآن کریم را با صفات برجسته اش توصیف می کند. یک صفت عمومی آن این است که تبیان برای هر چیزی است و تبیان به طوری که گفته شده، به معنای «بیان» است و چون قرآن کریم، کتاب هدایت برای عموم مردم است و جز این، کاری و شأنی ندارد، ظاهراً مراد به «کلِّ شَی ءٍ»، همه آن چیزهایی است که برگشتن به هدایت باشد، از معارف حقیقیه مربوط به مبدأ و

ص: 23

معاد و اخلاق فاضله و شرایع الهیه و قصص و مواعظی که مردمِ در امتداد و راه یافتگان، به آن محتاج هستند و قرآن تبیان همه اینهاست.(1)

در تفسیر نمونه نیز آمده است قرآن چون کتاب تربیت و انسان سازی است و برای تکامل فرد و جامعه در همه جنبه های معنوی و مادی نازل شده است، روشن می شود که منظور از همه چیز تام، اموری است که برای پیمودن این راه لازم است. هدف اصلی و نهایی قرآن، انسان سازی است و در این زمینه چیزی را فروگذار نکرده است.(2) ناگفته نماند «رهنمودهای دین، گاهی به عقل محض، و زمانی به نقل صرف، و وقتی به تلفیق بین عقل و نقل هماهنگ است و هرگز معنای تبیان بودن این نیست که خود نقلِ قرآنی، به تنهایی همه احکام را به شکل شفاف بیان کرده است، بلکه با کمک عقل یا نقل است و تتمیم آن با روایت نقلی یا درایت عقلی، منافی با تبیان بودن قرآن کریم نیست».(3)

«قرآن کریم، تبیان (بیانگر) همه معارف ضروری و سودمند برای بشر و عهده دار بیان همه معارف و احکامِ هدایتگر، سعادت بخش و سیادت آفرین جوامع انسانی است... .»(4) «اصل کلی و جامع عنوان دین، برای برآوردن همه نیازهای فردی و جمعی است و هر حکمی از احکام دین برای رفع نیاز مخصوص است....»(5) «او در کتاب تشریع که «تِبْیاناً لِکلِّ شَی ءٍ» است، ذره ای از حقوق کتاب تکوین را که مقام حقیقی انسان است، کم نگذاشته[است]...».(6)

استاد جوادی آملی بر اساس همین تفسیری که از «دین» و تمامیت و کمال

ص: 24

آن دارد، به نقد نظریه حداقل بودن دین پرداخته و نه معتقد است عقل در برابر دین است و نه تمام احکام به عهده نقل است؛ یعنی نظریه «انحصار نقلی» را نیز نقد و رد کرده است تا به این نتیجه برسد که بر اساس نگاه عمیق و نگرش دقیق به دین، «دین جامع و کامل» است.(1)

امام خمینی رحمه الله نیز «مای» «مَا فَرَّطْنَا فِی الْکتَابِ مِن شَی ءٍ»(2) را مای نافیه و نکره در سیاق نفی گرفته و معتقد است افاده اطلاق می کند و همه معارف و از جمله معارف باطنی و معنوی را دربردارد،(3) چنان که می فرماید:

قرآن و سنّت، شامل بسیاری از دستورها و احکامی اند که بشر برای سعادت و کمال خود احتیاج دارد و خطوط کلی را که یک ملت احتیاج دارد، در کتاب و سنت هست و در این شکی نیست.(4)

از سوی دیگر، در نظریه «خاتمیت» که اسلام، دینِ خاتم و پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله، پیامبر خاتم و خاتم پیامبران است،(5) مقوله جامع و کمال دین را مطرح کرده و به تبیین ابعاد وجودی انسان و تأمین نیازهای پویا و پایای انسانی، طرح عوامل و موانع تکامل و سعادت انسان و ارائه روش های کلی یا جزئی سعادت فرد و جامعه از راه «دین» پرداخته است؛ البته دینی که فطری انسان و هماهنگ با عقل و دل انسان است. به تعبیر علامه طباطبایی: «دین الهی، تنها راه سعادت انسانی و اصلاح کننده امور حیاتی است و دین، فطرت را با فطرت اصلاح [می کند] و قوای مختلفه انسان را هنگام طغیان به حال اعتدال درآورده و رشته

ص: 25

زندگانی دنیوی و اخروی، مادی و معنوی انسان را به نظم در می آورد.»(1) پس این دین، نمی تواند در برابر یکی از نیازهای اساسی و بنیادین انسان که معنویت گرایی و سیر و سلوک باطنی است، بی توجه باشد و دستورالعمل هایی نداشته باشد. خود علامه در رساله الولایه می نویسند:

... لکنّ الْحقّ الذی علیه اَهْل الْحقّ - وهو الظاهر من الکتاب و السنّه - ان شَریعه الاسلام لاتَجُوّز التَوجّه اِلی غَیْرالله سبحانه لِلسّالک اِلَیْه تعالی بِوَجْه مِنَ الوُجوهَ، وَلاَ الاعْتِصام بِغَیْره سبحانه اِلّا بِطَریق اَمر بِلزُومه وَ اَخذه و اِنّ شَریعه الاسْلام لَم تَعمْل مِثقالَ ذَرّه مِن السَعادَه و َالشّقاوَه اِلّا بَیّنتها وَلاشَیْئاً مِن لَوازِم السیر الی الله سبحانه یسیراً اَوْ خطیراً الّا اَوْ ضَحْتَها، فلکلّ نَفْس ماکَسَبَتْ وَ عَلیها مَااَکْتَسَبَتْ.(2)

همانا شریعت اسلام به هیچ عنوان اجازه توجه به غیر خدای سبحان را برای اهل سلوک نمی دهد و تمسک به غیر خدای سبحان را روانمی داند، مگر راهی که خود شریعت به لزوم و به کارگیری آن فرمان داده است. همانا شریعت اسلام، کمترین ذرّه نیز در بیان احکام سعادت و شقاوت فروگذاری نکرده و هیچ چیزی را که در سیر الی الله برای سالکان لازم است، فرونگذاشته است؛ خواه آن چیز کم اهمیت باشد یا مهم و بزرگ. پس هرکس در گرو عمل خویش است و بر اساس آن نیز حسابرسی خواهد شد.

به تعبیر استاد شهید مطهری رحمه الله : «اسلام، طرحی است کلی و همه جانبه و معتدل و متعادل، حاوی همه طرح های جزئی و کارآمد در همه موارد».(3)

ص: 26

هُوَ الْمَلِک الْقُدوسُ السَّلاَمُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَیمِنُ الْعَزِیزُ الْجَبَّارُ الْمُتَکبِّرُ سُبْحَانَ اللَّهِ عَمَّا یشْرِکونَ، هُوَاللَّهُ الْخَالِقُ الْبَارِئُ الْمُصَوِّرُ لَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنَی یسَبِّحُ لَهُ مَا فِی السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکیمُ». (حشر: 22 - 24)

ه ) «اللَّهُ نُورُ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ کمِشْکاةٍ فِیهَا مِصْبَاحٌ الْمِصْبَاحُ فِی زُجَاجَةٍ الزُّجَاجَةُ کأَنَّهَا کوْکبٌ درِّی یوقَد مِن شَجَرَةٍ مُبَارَکةٍزَیتُونَةٍ لاَّ شَرْقِیةٍ وَلاَ غَرْبِیةٍ یکاد زَیتُهَا یضِی ءُ وَلَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ نُّورٌ عَلَی نُورٍ یهْدی اللَّهُ لِنُورِهِ مَن یشَاءُ وَیضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ وَاللَّهُ بِکلِّ شَی ءٍ عَلِیمٌ».(نور: 35)

همچنین آیاتی از قرآن کریم، در بُعد عملی- سلوکی و ناظر به معنویت های عمیق وجودی است و در درون خود به صورت تلویحی و تصریحی، بایدها و نبایدهای سلوکی را تبیین و گوشزد می کند. برخی از آنها عبارتند از:

الف) «وَالَّذینَ جَاهَدوا فِینَا لَنَهْدینَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ». (عنکبوت:69)

ب) «وَاذکرِ اسْمَ رَبِّک وَتَبَتَّلْ إِلَیهِ تَبْتِیلاً، رَبُّ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ لاَ إِلهَ إِلَّا هُوَ فَاتَّخِذهُ وَکیلاً، وَاصْبِرْ عَلَی مَا یقُولُونَ وَاهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِیلاً».(مزمل:8- 10)

ج) «یاأَیهَا الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوااللَّهَ وَلْتَنظُرْ نَفْسٌ مَا قَدمَتْ لِغَد وَاتَّقُوااللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ».(حشر: 18)

د) «یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا عَلَیکمْ أَنْفُسَکمْ لاَ یضُرُّکم مَن ضَلَّ إِذا اهْتَدیتُمْ.» (مائده: 105)

ه ) «قَد أَفْلَحَ مَن زَکاهَا، وَقَد خَابَ مَن دسَّاهَا». (شمس: 9 و10)

و) «أَلاَ إِنَّ أَوْلِیاءَاللَّهِ لاَ خَوْفٌ عَلَیهِمْ وَلاَ هُمْ یحْزَنُونَ، الَّذینَ آمَنُوا وَکانُوا یتَّقُونَ، لَهُمُ الْبُشْرَی فِی الْحَیاةِ الدنْیا وَفِی الآخِرَةِ لاَ تَبْدیلَ لِکلِمَاتِ اللَّهِ ذلِک هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ». (یونس: 62 - 64)

ز) «وَمَن یتَّقِ اللَّهَ یجْعَل لَهُ مَخْرَجاً، وَیرْزُقْهُ مِنْ حَیثُ لاَ یحْتَسِبُ وَمَن یتَوَکلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بَالِغُ أَمْرِهِ قَد جَعَلَ اللَّهُ لِکلِّ شَی ءٍ قَدراً». (طلاق:2 و 3)

ح) «وَاسْتَعِینُوْا بِالصَّبْرِ وَالصَّلاَةِ وَإِنَّهَا لَکبِیرَةٌ إِلَّا عَلَی الْخَاشِعِینَ، الَّذینَ یظُنُّونَ أَنَّهُم مُلاَقُوا رَبِّهِمْ وَأَنَّهُمْ إِلَیهِ رَاجِعُونَ». (بقره: 45 - 46)

ط) «فَمَن کانَ یرْجُوا لِقَاءَ رَبِّهِ فَلْیعْمَلْ عَمَلاً صَالِحاً وَلَا یشْرِک بِعِبَادةِ رَبِّهِ أَحَداً». (کهف: 110)

ی) «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذینَ إِذا ذکرَاللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَإِذا تُلِیتْ عَلَیهِمْ آیاتُهُ زَادتْهُمْ إِیمَاناً

ص: 28

وَعَلی رَبِّهِمْ یتَوَکلُونَ، الَّذینَ یقِیمُونَ الصَّلاَةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ ینْفِقُونَ، أُوْلئِک هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقّاً لَهُمْ درَجَاتٌ عِند رَبِّهِمْ وَمَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ کرِیمٌ». (انفال: 2- 4)

ک) «وَلَمَّا بَلَغَ أَشُدهُ آتَینَاهُ حُکماً وَعِلْماً وَکذلِک نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ». (یوسف:22)

ل) «فَوَجَدا عَبْداً مِنْ عِبَادنَا آتَینَاهُ رَحْمَةً مِنْ عِندنَا وَعَلَّمْنَاهُ مِن لَّدنَّا عِلْماً». (کهف: 65)

م) «وَعِبَاد الرَّحْمنِ الَّذینَ یمْشُونَ عَلَی الْأَرضِ هَوْناً وَإِذا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلاَماً، وَالَّذینَ یبِیتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَ قِیاماً و...» (فرقان: 63 و 64)

ن) «مُحَمَّد رَّسُولُ اللَّهِ وَالَّذینَ مَعَهُ أَشِداءُ عَلَی الْکفَّارِ رُحَمَاءُ بَینَهُمْ تَرَاهُمْ رُکعاً سُجَّداً یبْتَغُونَ فَضْلاً مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَاناً سِیماهُمْ فِی وُجُوهِهِم مِنْ أَثَرِ السُّجُود ذلِک مَثَلُهُمْ فِی التَّوْرَاةِ وَمَثَلُهُمْ فِی الْإِنجِیلِ کزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوَی عَلَی سُوقِهِ یعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِیغِیظَبِهِمُ الْکفَّارَ وَعَداللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنْهُم مَغْفِرَةً وَأَجْراً عَظِیماً و...». (فتح: 29)

بنابراین، آیات قرآنی در دو ساحت نظری و عملی، پیام ها و دلالت های بسیار عمیق عرفانی و سیر و سلوکی دارد که در ظاهر و باطن، تفسیر و تأویل و عبارت و اشارت و لطافت و حقیقت آنها، معنای ژرف و ناپیدا کرانه ای نهفته است تا هر انسانی بر اساس ظرفیت وجودی خود، از نظر فهم و معرفت و عمل و معنویت، از آنها بهره های لازم و کافی و ثمرات وافی و شافی ببرد.

از سوی دیگر، در قرآن به واژه ها و اصطلاحاتی برخورد می کنیم که بارهای معنایی و معرفتی و رهاورد ارزشی- سلوکی دارد. لازم است پیش از ورود به سازوکار سیر و سلوک عرفانی در قرآن کریم، به چنین واژه ها، مفاهیم و اصطلاحات اشاره کنیم که عبارتند از: صعود، رفعت، جهاد، هجرت، لقاءالله و لقاء ربّ، فِرار، تبتّل، یقین، فؤاد، ملکوت، نظر، رؤیت، شهود، قرب، صراط، شراب طهور، سلسبیل و تسنیم، تهجّد، سحر، توبه و انابه، اخلاص، صلوح و صالح، مُخْلِص و مُخْلَص، حب، عبد، تقوا، تفکر، ذکر و... . در میان این واژگان که دارای کاربردهای گوناگون و کارکردی و عملیاتی در قرآن هستند، بخشی

ص: 29

از آنها را که سُویه سلوکی و عرفانی دارند، مطرح و اندکی تبیین می کنیم.

هماره تکرار شود و قدم بر فرق نفسانیت و انیت گذارد تا رهسپار کوی حق گردد.

بر اساس آیه «إِلَیهِ یصْعَد الْکلِمُ الطَّیبُ وَالْعَمَلُ الصَّالِحُ یرْفَعُهُ»، سیر و سلوک به سوی خدا، «عمودی» است، نه «افقی». عمودی نیز در هندسه الهی- و نه هندسه طبیعی- معنای حقیقی دارد؛(1) زیرا سفر سالک از «رَبِّ الْعالَمِینَ» تا «مالِک یوْمِ الدینِ»، سفر از خدا به خداست.(2) «تصعید» و «صعود» در آیه یادشده، در پرتو «ایمان به خدا و عمل صالح» و اندیشه و بینش الهی و توحیدی ممکن دانسته شد تا کلم طیب به سوی خدا قرب یابد و نزد رفیع الدرجات و علی اَعْلی صعود کند و اعتقاد و بینش، به معتقد و صاحب بینش قائم است.

در نتیجه، تقرب اعتقاد به خدا، تقرب معتقد نیز هست و اعتقاد و ایمان حق و صائب و صادق، به وسیله عمل صالح تصدیق می شود و مطابق با عقیده پاک خواهد بود. به همین دلیل، انگیزه، اندیشه، اخلاق و عمل، در تصعید به سوی خداوند نقش محوری دارند و لازم و ملزوم هم هستند و انسان صاعِد را در پرتو ذُل عبودیت و اخلاص، قرب وجودی به حق می دهد و حقّانی می کند. «یرفعه» نیز کمک است که عمل صالح، کلم طیب را بلند می کند و در صعودش یاری می دهد. به تعبیر علامه طباطبایی رحمه الله :

ضمیر «الیه» به خدای سبحان برمی گردد و مراد از کلم طیب، عقاید حق از قبیل توحید است و مراد از صعود، قرب به خدای تعالی و مراد از عملِ صالح نیز، هر عملی است که بر طبق عقاید حق صادر شود و با آن سازگار باشد. فاعل در جمله «یرفعه» ضمیری است مستتر، که به عمل صالح برمی گردد و ضمیر مفعول به کلم طیب رجوع می کند.(3)

ص: 31

بنابراین، در «تصعید»، صیرورت و شدن نهفته است که انسانِ سالک با آزادی و اختیار در سایه بینش و بصیرت، «عقیده توحیدی» را برگزیده و با «عمل صالح» که «عاملِ صالح» نیز در آن متجلّی است، یعنی حُسن فعلی و حُسن فاعلی، به سوی محبوب و معبود در حرکت و سیر و سلوک است و نسبت ترابط و تعاملیِ عقیده پاک و عمل پاک، با صاحب عقیده و عمل که پاکی و طهارت در درون او نهادینه شده و ملکه گشته است، کاملاً هویداست.

در آیه «یرْفَعِ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا مِنکمْ وَالَّذینَ أُوتُوا الْعِلْمَ درَجَاتٍ» نیز منزلت معرفت و علم را، در ایمان و رفعت به سوی حقایق و کمالات وجودی می توان مشاهده کرد. به همین وِِزان، رابطه عرفان نظری و عملی و سلوک معرفتی و معنوی نیز آشکار است و آیاتی از قرآن نیز مفسِّر این نوع رابطه ها و پیوندهای وجودی انگیزه و اندیشه با اخلاق و اعمال هستند؛ مثل: «أَلَمْ تَرَ کیفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً کلِمَةً طَیبَةً کشَجَرَةٍ طَیبَةٍ أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَفَرْعُهَا فِی السَّماءِ، تُؤْتِی أُکلَهَا کلَّ حِینٍ بِإِذنِ رَبِّهَا.»(1) پس راه وصول در عرفان، داشتن عقیده صائب و عمل صالح است.(2) جالب اینکه این عرفان، به ولایت اهل بیت علیه السلام گِره خورده و کلم طیب و عمل صالح به آن، تفسیر و مصداقی از تفسیر آیه شمرده شده است تا عرفان منهای ولایت و سلوک تُهی از حب و پیوند وجودی به انسان کاملِ معصوم علیه السلام را نفی و نقد کند. در آیه مربوط به رفعت، مؤمنانِ عالم و عالمان مؤمن نیز جایگاه تعیین کننده «معرفت» را که روح عبودیت و سیر و سلوک الی الله است، رقم زده است تا نشان دهد معرفت به خدا و معرفتِ توحیدی، مبنای سلوک معنوی و صعود وجودی و قرب

حقیقی است. پس:

قرب حقیقی و وجودی به خدا عمل صالح ایمان به خدا معرفتِ به خدا

یا تصعید تکاملی انسان در قالب مثلث

ص: 32

عرفان صائب

عمل صالح

سلوک صادق

را رقم می زند.

به تعبیر علامه طباطبایی رحمه الله در رساله لب اللباب که تقریر درس های اخلاقی- عرفانی ایشان به همت علامه تهرانی است:

بدیهی است که تحقّق اخلاص در مرتبه ذات، موقوف است بر اخلاص در مرتبه عمل؛ یعنی تا کسی در یکایک از اعمال و افعال و گفتار و سکون و حرکت خود اخلاص به عمل نیاورد، به مرحله اخلاص ذاتی نایل نخواهد شد. قال عزّ منْ قائِل «إِلَیهِ یصْعَد الْکلِمُ الطَّیبُ وَالْعَمَلُ الصَّالِحُ یرْفَعُهُ» به ارجاع ضمیر مستتر فاعل «یرفع» به سوی «العمل الصالح» و معنا چنین می شود: «العمل الصالح یرفع الکلم الطیب.» باید دانست که چون کسی به مرحله خلوص ذاتی برسد و بدین عُظمی نایل گردد، دارای آثار و خصوصیاتی خواهد بود که دیگران از آن بی نصیب و [بی] بهره اند... .(1)

بارقه های الهی شامل حال او در مسیر «شدن» گردد؛ جهادی که «جهاد اکبر» است؛ یعنی از جهاد اصغر (جهاد بیرونی) و جهاد اوسط (جهادِ درونی بین رذایل و فضایل یا جهاد اخلاقی) ارتقا یابد و به جهاد اکبر (جهاد درونی بین عقل و عشق) برسد و «معیت خاصه الهیه» را به همراه آورد و انسان سالک را تحت ولایت الهیه قرار دهد و به «مقام احسان» که «مقام مَحْضَر و مقامُ کَاَنَّ» در شهود خدا و جنّت الهی است، برساند و زمینه های مقام «حضور» و «اَنَّ» را در جریان لقای رب و شهود حق در جنّت ذات فراهم سازد؛ جهادی که «هجرت اَنْفُسی» را رقم زند و انسان، مهاجر الی الله شود و از خانه خودی و بیت ظلمانی «منیت» خارج گردد و به مقام «موت اختیاری» و فنای فی الله، اعم از فنای فعلی، صفاتی و ذاتی برسد که «فنای تام» شامل حال او گردد و در میخانه عشق و لقای دلبر و دلدار مسکن گزیند.

پس مجاهد مهاجر، منازل سلوکی و مقامات معنوی را یکی پس از دیگری تنها برای خدا و تحصیل رضوان الهی و ابتغاء وجه الله می پیماید و در جهاد اَنْفُسی و هجرت اَنْفَسی به معرفت ناب و توحید کامل می رسد که:

صَلای باده زد پیر خرابات سلوک راه عشق از خود رهایی است

بده ساقی که فی التأخیر آفات نه طی منزل و قطع مسافات

به تعبیر علامه طباطبایی رحمه الله، جهاد مجاهدان راستین «جَاهَدوا فِینَا» هماره در راه خداست و به اموری که به خدای متعال تعلق دارد، مربوط است؛ چه جهاد در راه عقیده و چه در راه عمل و هیچ عاملی، آنها را از ایمان به خدا و اطاعت اوامر و نواهی الهی بازنمی دارد. پس سیر و سلوک شریعت محورانه و عرفان خداباورانه دارند و هدایت های مضاعف و متزاید الهی شامل حال این سالکان الهی می شود که «وَالَّذینَ اهْتَدوْا زَادهُمْ هُدی.»(1) معیت نیز معیت «نصرت» است که

ص: 34

خدای سبحان در همه حالات و آنات جهاد و هجرت، یاری دهنده سالک کوی خویش است و آنها را تنها نمی گذارد. البته معیت رحمت و عنایت که اخص از معیت وجودی در جمله «هُوَ مَعَکمْ أَینَ مَا کنتُمْ»(1) است، شامل حال آنان می گردد.(2) اگر در روایات آمده که آیه «وَالَّذینَ جَاهَدوا فِینَا ...» در خصوص محمد صلی الله علیه و آله و شیعیان ایشان است،(3) این نکته ظریف را می رساند که سیر و سلوک صائب و صادق و جهاد و هجرت صالح، سیر و سلوک محمد صلی الله علیه و آله و سلوک در صراط مستقیم الهی است. پس جهاد در همه جنبه های بیرونی و درونی، علمی- فرهنگی و علمی- سلوکی، همراه با خلوص است که در عرفان قرآنی متجلی است و هجرت نیز معنای وسیع ظاهری و باطنی دارد و اعم از هجرت های آفاقی و اَنْفُسی است.(4)

ازاین رو، ثمرات معنوی و سلوکی واژه های جهاد، هجرت، موت، احسان، سبیل الله، معیت و «الی الله و رسوله» کاملاً هویدا و راه گشاست تا سالک کوی حق بیابد که تنها در صراط مستقیم الهی و سبیل قویم توحیدی و در پرتو هدایت های الهی و آموزه ها و گزاره های نبوی و سایه و رحمت حضرت دوست می توان راهِ به سوی او را پیمود و از خود تا خدا سالک شد و از درگاه به بارگاه قدس ربوبی رسید و دیگر هیچ.

«تَبَتَّلْ» از ماده «تَبْل» (بر وزن حَتم) در اصل به معنای «انقطاع» است. ازاین رو، به مریم، «بتول» گفته شده است؛ چرا که هیچ همسری برای خود انتخاب نکرد. اگر هم به بانوی اسلام، حضرت فاطمه زهرا علیها السلام نیز «بتول» گفته می شود، به این دلیل است که او، از زنان عصر خود، از نظر اعمال و رفتار و معرفت، جدا شده و برتر و به حالت انقطاع الی الله رسیده بود.

به هر حال، «تَبَتَّلْ» آن است که «انسان با تمام قلبش متوجه به خدا گردد و از ماسوی الله منقطع شود و اعمالش را فقط به خاطر او به جا آورد و غرق در اخلاص گردد».(1)

مراد از «تَبَتَّلْ» در برخی از تفاسیر، «تضرع و زاری با زبان» گفته شده است؛(2) اگرچه برخی نیز به همان معنای انقطاع یعنی بریدن از خلق و متوجه خدا شدن تفسیر کرده اند.(3) تضرع و زاری با انقطاع و دوری از خلق و رهایی از غیرخدا منافات ندارد؛ چه اینکه یکی از مظاهر اخلاص و انقطاع الی الله، تضرع، آن هم در «نماز» است که در معنای تَبَتَّلْ نهفته و از معصومان علیه السلام نیز روایت شده است.(4) در هر حال، سالک الی الله و مرد خدا برای سلوک، هم به انقطاع و بریدگی از ماسوای الهی و هم به دعا و راز و نیاز همراه با تضرع و زاری نیاز دارد؛ زیرا تا انسان، حالت تفرّد و تجرّد نیابد و از اعتباریات عبور نکند، به عالم حقیقت راه نمی یابد. «وَتَبَتَّلْ إِلَیهِ تَبْتِیلاً»، یعنی از غیرخدا گذشتن و رَسْتن و به خدا گرایش یافتن و رسیدن، که گام مهمی در سیر و سلوک الی الله است.

ص: 36

ازاین رو، عرفان عملی و سلوک الهی سالک کوی حق، «به اسم رب» و در پرتو انقطاع الی الله خواهد بود که «وَاذکرِ اسْمَ رَبِّک وَتَبَتَّلْ إِلَیهِ تَبْتِیلاً».(1)

این معنای معرفتی و سلوکی، با معنای «فِرار» در «فَفِرُّوْا إِلَی اللَّهِ»،(2) همگرایی و سنخیت معنایی و مبنایی دارند، که فرار از شرک به توحید، از کفر به ایمان، از غیرخدا به خدا و از عصیان به اطاعت الهی است و با توجه به مراتب هر کدام در ارتباط تنگاتنگ است. فرار از جهالت به عقلانیت، از ندانستن و نداشتن به دانستن و داراشدن، از ذلت به عزت، از ضلالت به ضیاء و از ظلمت به نور، و سپس از مرتبه ای به مرتبه ای دیگر فِرار کردن و به سر حد کمال امکانی رسیدن و در جوار قرب حق قراریافتن است.(3) اگر در برخی روایات، منظور از «فِرار به سوی خدا»، حج و زیارت خانه خدا آمده است،(4) ذکر یکی از نمونه های روشن فِرار به سوی خداست؛ چرا که حج، انسان را به حقیقت توحید و توبه و انابه آشنا می سازد و در پناه الطاف خداوندی جای می دهد.(5) به تعبیر علامه طباطبایی رحمه الله :

مراد از فرارکردن به سوی خدا، انقطاع به سوی اوست، به دست برداشتن از کفر و گریزان بودن از عقابی که کفر به دنبال دارد، و متوسل شدن به ایمان به خدای تعالی، و اینکه او را یگانه معبودی بی شریک برای خود بگیرند.(6)

پس فِرار و انقطاع، معنای سلوکی دارد و انسان به دامن توحید و عبودیت

ص: 37

پناهنده می شود. با توجه به دنباله آیه «إِنِّی لَکم مِنْهُ نَذیرٌ مُبِینٌ»،(1) می توان دریافت که لازمه به سوی خدا، پرهیز از غیر اوست؛ یعنی در گریز دو جنبه مطرح است:

نخست، فرار از غیرخدا؛ دوم، توجه به یک حقیقت که همان خداست.(2) جناب خواجه عبدالله در منازل السائرین، «فرار» را هشتمین منزل راه سیر و سلوک دانسته و برای آن سه درجه قائل شده است:

یک- فرار مبتدیان که مراتب سه گانه دارد:

اول- گریز از نادانی به دانش اندوزی با ایمان و تلاش؛

دوم- گریز از کاهلی و تنبلی به سوی تحرک و نشاط به کمک پرهیز و عزم استوار؛

سوم- گریز از دل تنگی و گرفتاری به سوی فراخی و گشادگی با امید و اطمینان به خدا.

دو- فرار میانه حالان که شامل سه مرتبه است:

اول- گریز از خبر به رؤیت و از شنیدن به دیدن؛

دوم- گریز از ظاهر عمل به باطن و بنیاد آن؛

سوم- گریز از لذات نفسانی به خطوط ربّانی.

سه- فرار منتهیان که آن هم شامل سه مرتبه است:

اول- گریز از غیرخدا به سوی خدا؛

دوم- گریز از شهودگریز به سوی خدا؛

سوم- گریز از گریز، به سوی خدا.(3)

ص: 38

بنابراین، در «فِرار»، حرکت استکمالی و اشتدادی نهفته است تا انسانِ سالک به تدریج مراتب فنا را نیز بپیماید و فنای فعلی، صفاتی و ذاتی و نیز فناءالفناء را ادراک و تجربه کند. پس: «کلُّ مَنْ عَلَیهَا فَانٍ وَیبْقَی وَجْهُ رَبِّک ذو الْجَلاَلِ وَالْإِکرَامِ»،(1) درک توحید تفرّد و تجرّد می طلبد و تبتّل و فِرار می خواهد:

در ره او چو قلم گر به سرم باید رفت

با دل دردکش و دیده گریان بروم

«و سیر الی الله و یا فِرار به سوی حق، برای این است که سالک از لباس هستی عاریتی خارج گردد، به سرّ عبودیت که ترک خداپرستی است، برسد و وجه رب را دریابد و بقای ابدی پیدا کنند.»(2) البته باید بدانیم و بیابیم که تبتّل و فِرار، زمانی عبودی و توحیدی خواهد شد که «وِلایی» باشد؛ یعنی با معرفت، محبت و اطاعت از انسان های کامل معصوم علیه السلام که مصادیق شاخص و کامل متبتلان و فِراریان هستند، ممکن خواهد شد که مصداق «آیه تطهیر»(3) هستند:

ز خط یار بیاموز مهر با رخ خوب

که گرد عارض خوبان خوش است گردیدن

عارفان باید رنگ و رایحه نبوی، علوی، فاطمی و ولوی بگیرند تا چنین شوند که:

چنان پر شد فضای سینه از دوست

که یاد خویش گم شد از ضمیرم

هم معنایی، هم زبانی و هم دلی «تبتّل و فِرار» بسیار است تا انسان با تبتّل و فِرار، به دامن دوست پناه برد و در دامان او قرار و آرام گیرد. البته در دیدگاه خواجه عبدالله انصاری، «تبتّل» هجدهمین منزل از منازل سلوک و سیر الی الله است که سه درجه دارد:

یک- بریدن از خلق که به سه صورت است:

اول- امید از دیگران بریدن و رضایت به قضا و قدر الهی دادن؛

ص: 39

دوم- تسلیم در برابر خدا شدن و بیم و هراسی از دیگران نداشتن؛

سوم- هیچ چیز و هیچ کس را مؤثر ندانستن.

دو- رهایی از نفس است که به سه چیز حاصل گردد:

اول- دوری از هوا و هوس؛

دوم- ادراک رحمت و مرحمت الهی و اُنس با آن؛

سوم- چشم دوختن به پرتوهای کشف و شهود.

سه- بریدن از هر چیزی برای سبقت در راه که با سه چیز ممکن است:

اول- پایداری درست؛

دوم- اندیشیدن به مقصود؛

سوم- تماشای فروغ جمال و جلال الهی.(1)

پس فِرار و تبتّل، قریب الافق در معانی و مبانی و عوامل و موانع، و از واژه های قرآنی دارای معارف بلند معنوی و تربیتی و آموزه های عالی سلوکی و عرفانی هستند.

عملی آن را شهود می کنند و در سیر اسمایی و صفاتی حضرت حقّ، به قدر وُسْع و ظرفیتشان مسرور هستند.

ازاین رو، شهود رب و جمال و جلال الهی، غایت و نهایت سیر الی الله و تکامل معنوی انسان است تا ربط وجودی «وَنَفَخْتُ فِیهِ مِن رُّوحِی»(1) با «یاأَیهَا الْإِنسَانُ إِنَّک کادحٌ إِلَی رَبِّک کدحاً فَمُلاَقِیهِ»(2) صورت عینی یابد. انسان بر صورت الهی آفریده شده و حامل «روح الله» است و «خلیفةالله»، و در سیر باطنی خویش آهسته آهسته «صبغة الله» می یابد و از رهگذر «عبدالله» شدن، «عندالله» می گردد تا «لقاءالله» شامل حال او شود که: «یا أَیتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِی إِلَی رَبِّک رَاضِیةً مَرْضِیةً فَادخُلِی فِی عِبَادی وَادخُلِی جَنَّتِی.»(3) بر این اساس، حرکت تکاملی از نفس اماره تا نفس مطمئنه که بر اثر مجاهدت های معنوی به دست می آید، او را برای «رجعت» و هجرت به سوی بهشت دیدار خدا و جنت ذات آماده می کند. از مراتب، شرایط، اصول، عوامل و موانع این سیر استکمالی، در جای خود بحث خواهیم کرد.

در آیه «فَمَن کانَ یرْجُوا لِقَاءَ رَبِّهِ فَلْیعْمَلْ عَمَلاً صَالِحاً وَلَا یشْرِک بِعِبَادةِ رَبِّهِ أَحَداً»،(4) هم امکان لقاء و هم راه های وصول به آن معرفی شده است. مقصود از «لقای رب» نیز، شهود باطنی ذات الهی از راه «چشم دل» و چشم بصیرت است که در روایتی آمده: «اِنَّ لِلعَبْدِ اربعُ اَعینٍ: عَینانِ یَبصُرُهما امرَ دَینهِ وَ دُنیاهُ وَ عینانِ یَبصُرُهُما اَمرَ آخِرتِهِ فَاذِا اَرادَاللهُ بَعبدٍ خَیراً أفتَحَ لَهُ العَینینِ اللّتینِ فی قَلبِه فَاَبصَرهُما الغیبَ فی أمْرِ آخِرتِهِ.»(5) این روایت ها، گویای این نکته است که بنده با دو چشم ظاهری، امر دین و دنیایش را می بیند و با دو چشم باطنی، امر آخرتش را رؤیت می کند و با چشم

ص: 41

باطنی، عوالم غیب را شهود می کند. همچنین در روایتی وارد شده است که: «ان روح المؤمن لاشدّ اتصالاً بروح الله مِنْ اتصال شعاع الشمس بها.»(1) از امام علی علیه السلام هم سؤال شد: «هَلْ رأیتَ رَبَّک؟ قالَ: ماکنتُ اَعبُدُ رَبّاً لم اَرَهُ قالَ: کَیفَ رَأیتَه؟ فقالَ: وَلکِنْ رَأتِ القلوبَ بحَقایقِ الایمانِ، لَم یَرَهُ العیونُ بمشاهَدة لاَبصار.»(2) بر این اساس، هم امکان شهود رب در این گونه روایات که توضیح و تفسیر آیه یادشده هستند، پذیرفته شده و هم کیفیت دیدار با خدا و لقای رب تبیین گردیده است تا شبهه ای بر تجسّم و تشبیه پیش نیاید. البته امکان معرفت شهودی حق سبحانه، «معرفت بالوجه» است، نه درک ژرفای ذات حق که عقلاً محال است.(3)

در تفسیر نمونه نیز آمده است:

لقای پروردگار که همان مشاهده باطنی ذات پاک او با چشم دل و بصیرت درون است، گرچه در همین دنیا هم برای مؤمنان راستین امکان پذیر است، از آنجا که این مسئله در قیامت به خاطر مشاهده آثار بیشتر و روشن تر و صریح تر، جنبه همگانی و عمومی پیدا می کند، این تعبیر در لسان قرآن، معمولاً در مورد روز قیامت به کار رفته... .(4)

به تعبیر همین تفسیر، عمل صالح که از انگیزه الهی و اخلاص سرچشمه گرفته و با آن درآمیخته است، گذرنامه لقای پروردگار است(5) و امر به عمل صالح، انتظار لقای رب را ممکن ساخته و انتظار لقای حق را انتظاری سازنده و همراه با عمل آن هم، عمل صالح کرده است. بنابراین، هزینه لقای رب را عاشق و خواهان و منتظرش باید بپردازد؛ البته هزینه ای شیرین و دل نشین و تجارتی پرسود و حقیقی است. فاء تفریع «فمن کان یرجوا لقاء ربّه...»، پیوند با

ص: 42

مسئله توحیدی است: «انما الهکم الهٌ واحد»(1) که در احادیثی چون «رأیت ربّی فی اَحْسَن صُوَرةٍ»(2) و «ومَنْ رَأنی فَقَد رَأی الحقّ»(3) آمده است.

ناگفته نماند که سالک بر اثر سیر و سلوک و رسیدن به مقام فنا و ادراک مراتب «فناء»، به درک تجلی ذاتی می رسد که همراه با جمال است و یار بی پرده و با چهره نمایان بر او ظهور می کند:

ساقی بیا که یار ز رخ پرده برگرفت آن شمع سرگرفته دگر چهره برفروخت

کار چراغ خلوتیان باز درگرفت وین پیر سالخورده جوانی ز سرگرفت(4)

در آیه «مَن کانَ یرْجُوا لِقَاءَاللَّهِ فَإِنَّ أَجَلَ اللَّهِ لَآتٍ وَهُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ»،(5) صرفاً وعده لقا و زیارت الهی را به امیدواران دیدارش می دهد. به تعبیر علّامه تهرانی:

مراد از لقاءالله، وقوف بنده می باشد در موقفی که هیچ حجابی میان پروردگارش وجود ندارد. همان گونه که آن شأن، شأن روز قیامت است که ظرف ظهور حقایق می باشد... واَجَلَ اللهِ، آن غایتی است که خدای تعالی برای لقای خود معیّن نموده است و آن بدون شک از امور آمدنی می باشد و خداوند برای تأکید در این گفتار به طور مبالغه، و رسانیدن امر را به وجهی بلیغ، مؤکّد فرموده است... .(6)

علامه طباطبایی نیز در تفسیر آیه 143 سوره اعراف، در جریان میقات حضرت موسی علیه السلام ، مسئله معرفت شهودی به حق و لقای رب را اثبات و تفسیر می کند(7) و در تفسیر سوره نجم نیز در جریان معراج پیامبراکرم صلی الله علیه و آله، رؤیت قلبی خداوند را تبیین می کند.(8) نتیجه آنکه انسان سائر الی الله، به لقاءالله به معنایی که گفته شد، خواهد رسید.

ص: 43

مَلَکوتَ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ»(1) پرسیدم. آن حضرت با دست اشاره کرد که سرت را بلند کن. سرم را بلند کردم، دیدم سقف کنار رفت و فضایی پیدا شد که چشم را به حیرت واداشت. آنگاه فرمود: «هَکَذا رأی ابراهیم مَلَکوت السَمَاواتِ و الَارْض؛ این چنین ابراهیم ملکوت آسمان ها و زمین را دید.»

امام باقر علیه السلام نمونه ای از شهودهای حضرت ابراهیم علیه السلام را به شاگرد خود نمود. در ادامه روایت آمده است که حضرت باقر علیه السلام ملکوت زمین را نیز به جابر نشان داد.(2) ««ملکوت» یعنی وجود اشیا از آن جهت که به خدای سبحان استناد و قیام دارد. این دید ملکوتی است که انسان را به خدا و توحید او راهنمایی می کند. این حقیقت، با چشم سر دیدنی نیست، وگرنه مورد امتنان بر حضرت ابراهیم علیه السلام نبود؛ چون رؤیت ظاهری برای همگان میسّر است. این شهود و رؤیت ویژه بود. ... در این شهود که برای انبیا و در رأس آن نبی اکرم صلی الله علیه و آله ثابت است، هیچ نوع خطا یا شکی راه ندارد....(3)

بنابراین، راه نظر عقلی و شهود قلبی به «ملکوت عالم»، به روی همگان باز است و مقیّد به هیچ قید زمانی، زمینی، صنفی و طبقاتی نیست. «أَوَلَمْ ینظُرُوا»(4) که هم امر شده و هم به صورت «جمع» آمده، دالّ بر آن است و راه های نیل به «ملکوت عالم» نیز «خلیل سیرت» و ابراهیم منش و ابراهیم روش می طلبد که انسان موحّد راستین، توان مندی های لازم و ممکن را در پیمودن راه شهود ملکوت هستی خواهد داشت. «یقین» که مقام «پرده زدایی» و «حجاب برداری» از جلو دیدگان دل است، برای چنین انسان هایی حاصل می شود و معرفت یقینی، محبت و عشق صادق و عمیق را در پی دارد، عبودیت یقینی را به دنبال

ص: 45

خواهد داشت تا «شهود حق» برای عبد مؤمن حاصل گردد: «وَاعْبُد رَبَّک حَتَّی یأْتِیک الْیقِینُ».(1)

چنین انسان هایی، به «قرب حقیقی» که برداشتن حجاب میان خود و خداست، می رسند:

قرب، نی بالا و پستی رفتن است خویش را بگذار و بی خود شو، درآ نیستی از خویش عین وصل اوست

قرب حق، از هستی خود رستن است اندرون بزم وصل جان فزا بگذر از هستی، دلتْ گر وصل جوست

چنین محو و فنایی، جز به تجلی الهی میسّر نخواهد شد. پس باید شایسته تجلیات الهی گشت و به شهود و رؤیت ملکوت عالم وجود و یقین دست یافت که «گدایی گردد از یک جذبه، شاهی».

ناگفته نماند که واژه هایی چون: تقوا، توبه، انابه، تفکر، تذکر، نوشیدن شراب های بهشتی از سلسبیل و تسنیم و شراب طهور در قرآن کریم، دارای معانی و مبانی ویژه و مبادی تصوری و تصدیقی خاص و شرایط درونی و بیرونی تعریف شده ای است. هر کدام ناظر به مراتب وجودی «سالک الی الله» هستند و می توانند در فرآیند و شبکه کاملاً مشخص و فرمول های تعیین شده، قرار گیرند و ابرار و اصحاب یمین تا مقربان را شامل شوند. اگر با روایات تفسیری و تأویلی نیز پیوست یابند، شور و شیدایی و شعور و شهودی منحصر به فرد را در انسان شایق کمال و مشتاق وصال به وجود می آورد.

اصطلاحاتی چون تهجّد، سحرخیزی، خلوص فعلی و ذاتی و صلوح نیز تنها واژه هایی با معانی لغوی و اصطلاحی نیستند، بلکه هویت های معرفت شناختی، روش شناختی و ماهیتی سیر و سلوکی دارند و گفتمان ویژه ای را در عرفان قرآنی و سلوک وحیانی رقم زده اند. هر کدام در درون خود، با

ص: 46

دلالت های مطابقی، تضمّنی و التزامی، منازل سلوک و مقامات عرفانی را در راستای فتوحات غیبی شکل و ساختار می دهند و راه را از سلوک اخلاقی تا سلوک عرفانی می گشایند و ادراک مقام توحید و ولایت و خداجویی، خداپویی و خداخویی را برای عبدِ سالکِ عاشق و عارف ممکن و مقدور می سازند. تدبّر در چنین واژه ها و تفکر در چنان اصطلاحات، مرقاة کمال و ذروه وصال در معرفت های شهودی و حقایق امکانی باطنی خواهند شد تا انسان از عبارت به اشارت، و از لطافت به حقیقت قرآنی راه یابد.

بنابراین، جست وجوی عرفان عملی و علمی و سلوک باطنی در غیر قرآن و معارف و آموزه های قرآنی، اعم از قرآن صامت و ناطق و صاعد؛ جست وجوی از بیرون و گاهی سراب است، نه جست وجوی از درون و یافتن آب حیات. پس: «أَفَلاَ یتَدبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَی قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا».(1)

ص: 47

ص: 49

مفهومی یا علم الدراسه ای به معرفت های شهودی و حضوری یا علم الوراثه ای تبدیل شود و سالک در پیمودن مسیر الهی و سلوک عرفانی، به مرتبه ای راه یابد که بر اثر حب و عبودیت الهی، زمام و تدبیر امور او را «حقیقة الحقایق» بر عهده گیرد و در کُنْه عقلش با او سخن و نجوا کند: «وَ کلَّمَهُمْ فِی ذَاتِ عُقُولِهِمْ»(1) و شور و شیدایی و عقلِ عاشقانه و عرفانی به او هدیه کند که در حدیث معراج آمده است: «ولَاَسْتَغْرِقَنَّ عَقْلَه بِمَعْرِفَتی ولَاَقومَنَّ لَهُ مقامَ عَقْلَه»؛(2) یعنی عقل غرق در دریای معرفت الهی شده و خدا به جای عقل او نشسته است تا او را به ساحل وحدت و درگاه و بارگاه شهود رهنمون شود و سوق و سیر دهد و «خِرَد خام» به «میخانه» برد و او را از خامی به پختگی و سوختگی و گداختگی تعالی دهد و عقل با ره توشه می، منزل به منزل و شهر به شهر تا شبستان شهود پرواز کند:

نهادم عقل را ره توشه از مِی

ز شهر هستی اش کردم روانه

بنابراین، معرفت به مبانی علمی و مبادی نظری سیر و سلوک الی الله، «شرط لازم» و «لاینفک» است. البته در هر مرتبه و درجه وجودی، معرفتِ مناسب و مسانِخ با آن، ضرورتی اجتناب ناپذیر است تا سالکِ قرآنی، هیچ همّی و غمی «جز خدا» نداشته باشد و از «خدا» جز «خدا» نخواهد: «قُلِ اللَّهُ ثُمَّ ذرْهُمْ.»(3) الله شناسی و اسماء الله شناسی، می طلبد که انسان تا معرفتِ به الله نیابد، چگونه او را مطالبه نماید؛ چه اینکه سالک اگر خدا و اسمای جمال و جلال او را نشناسد و خویشتن و منزلت و بهای خود را نیابد، هماره در جست وجوی امور جزئی و نعمت های خدا، مثل حور و قصور و بهشت متوسط خواهد بود و از اُنس با محبوب و دیدار دلبر و دلدار و بهشت لقاء محروم خواهد شد و همت

ص: 51

های او مصروف رفتن به بهشت و رهیدن از جهنم می شود. پس همت های معرفتی و سلوکی خود را باید بالا برد و ارتقا بخشید و به «رضوان الله» و «لقاءالله» اندیشید:

تو و طوبی و ما و قامت یار

فکر هر کس به قدر همّت اوست

پیامبراعظم صلی الله علیه و آله نیز فرمود: «المرء یطیر بهمته.»(1) پس، از تو حرکت و از خدا برکت. «اقرأ وارق».(2)

ص: 52

ترسیم می کند:

وَمُفادّهُ هُو اِنّ الاِنسانَ سالِکُ اِلی الله وَ صائِرُ اِلَیه وَ لابّدَ للِسّالک مِن الطَّریق، کَما لابُدَّ مِنَ الغایه. و امَا الطَّریق، فَهیَ النّفس وَ امَّا الغایَه فَهی جَنَّةُ اللقاء و لاطریقَ لَها الّا مَعرفةُ النّفس و تَزکیتّها و لاغایَة لِلنَّفس الّا لقاء خالقها و لذا اِهْتّم به المُحقّقون مَن القُدَما وَ غَیْرَهم فی کُتُبِهم القَیّمة وَ کَذا فی سِیرِهُم الطّاهرة عَنْ رِجْسِ الطَّبیعة... .(1)

استاد در مطالب یادشده، مؤلفه های وجودی حرکت به سوی کمال نهایی و امکانی را چنین تبیین کرده است:

الف) انسان، سالک الی الله است، بالضروره؛

ب) سلوک، توأم با صیرورت و شدن است؛

ج) سالک و صائر الهی طریقه و راه می طلبد؛

د) در سیر و سلوک، «غایت» یک ضرورت است؛

ه ) «راه» برای «رونده» همانا «نَفْس» است؛

و) غایت نیز هر آینه لقاءالله و بهشت دیدارِ با خداست؛

ز) تزکیه نفس، هسته مشترک سیر و سلوک در همه مراتب و مقامات سلوکی است؛

ح) سیره علمای عامل و عارفان حقیقی در سیر و سلوک، «طریق نفس» بوده است.

علامه طباطبایی رحمه الله در تفسیر آیه «یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا عَلَیکمْ أَنْفُسَکمْ...»(2) نیز به روشنی، نسبت راه و رونده و هدف را تعیین و تبیین کرده که مُخّ و مغز عرفان

ص: 54

حقیقی یا عرفان مثبت است و قرآن کریم، چنین سلوکی را فراروی انسان نهاده است:

... ثم امیرالمؤمنین فی قوله «علیکم انفسکم» بلزوم انفسهم کان فیه دلالة علی انَّ نَفْسُ المؤمن هُوَ الطَّریق الذّی یُؤمَر بِسُلوکه و لُزُومه فَاِنّ الحثّ عَلی الطَّریقِ انّما یُلائِم الحثّ عَلی لُزُومِهِ وَ التَحذیر مِنْ تَرْکِه لاعَلی لُزوم سالک الطّریق کما نُشاهِدَهُ فی مثل قوله تعالی وَأَنَّ هذا صِرَاطِی مُسْتَقِیماً فَاتَّبِعُوهُ وَلاَتَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِکمْ عَن سَبِیلِهِ»(1) فَامْرهُ تَعالی عَلی المؤمِنین بِلُزوم مَعْرِفَةِ اَنْفُسِهِم فی مَقامِ الحثّ عَلی التَحَفّظ عَلی طَریق هِدایَتِهِم یُفیدانِ الطّریق الذی یَجب عَلیهم سُلُوکه و لُزُومه، هوَ «اَنْفُسَکُم» فنفس المؤمن هو طَریقُهُ الذَّی یَسُلُکه الی رَبّه وَ هُو طَریق هُداه و هو المنتهی بِه اِلی السَّعادته.(2)

یا در جایی دیگر می فرماید: «فَالشَرْعَ لَمْ یهمُلَ بَیان کیفیة السَّیر مِنَ الطَّریق النّفس.»(3) بنابراین، معرفتِ نفس، راه اصلی درک و دریافت الهی و نقطه عطف سیر و سلوک به سوی خداست که آموزه های قرآنی به طور مستقیم و غیرمستقیم، ناظر بر آن است. پس یکی از راه های عظیم و عزیز معرفت به خدا و توحید الهی، همانا سیر در آیات انفسی و مشاهده درون خود است: «وَفِی أَنفُسِکمْ أَفَلاَ تُبْصِرُونَ»(4) و «سَنُرِیهِمْ آیاتِنَا فِی الْآفَاقِ وَ فِی أَنفُسِهِمْ حَتَّی یتَبَینَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ.»(5) به تعبیر آیت الله جوادی آملی: «آیات کریمه فوق در راه های خداشناسی، به منزله متن است و سایر ادله قرآنی و روایی، به منزله شرح آن».(6)

در حدیث نبوی آمده است: «مَن عَرَف نَفْسَه فَقَدْ عَرَفَ رَبَّه.»(1) اکنون پرسش این است که: سنخ و جنس معرفت نفس چیست؛ از سنخ معرفت حصولی و عقلی است یا معرفت حضوری و شهودی؟ ضمن اینکه اگر معرفتِ نفس، از نوع و سنخ حضوری- شهودی باشد، چگونه باید تفسیر گردد؟ زیرا قرائت های گوناگون و تفسیرهای فراوانی از آن وجود دارد.

در تفسیر حدیث یادشده، برخی، «طریق فلسفی» را در پیش گرفته و گفته اند انسان باید سنخیت وجودی خود را همراه با تصورات، قوای وجودی و مراتب هستی اش درک و دریافت کند و می توان نفس و قوای آن را از رهگذر و روش وحدت در کثرت و کثرت در وحدت شناخت. البته معرفت نفس حصولی و فلسفی، سودمند و لازم است، ولی کافی و تمام نیست و شرط لازم سیر و سلوک الی الله، در راستای معرفةالله و معرفت به توحید و لقای رب است. حتی معرفت نفسِ حضوری و شهودی با تفسیر و قرائت فلسفی و بازگشت دادن مسئله به «برهان علیت»، آن هم بر محور حکمت متعالیه، اگرچه بسیار نزدیک به قرائت عرفانی است، تامّ و تمام نیست. باید دانست در حدیث مشهور نبوی، لفظ «معرفت» کاربرد یافته است، نه الفاظی دیگر که از «دریافت عینی و شهودی» حکایت می کند، نه مقدمات فلسفی و تفسیرهای فلسفی؛(2) زیرا در معرفت شهودی و درک و دریافت درونی و وجودی، حجاب های ظلمانی زدوده و زمینه های معرفت رب- آن هم معرفت توحیدی- فراهم و حجاب های نورانی یکی پس از دیگری برداشته می شود. به تعبیر میرزاجوادآقا ملکی تبریزی:

برادر من! اگر همت داری که از اهل معرفت شوی و انسان بشوی، بشر روحانی

ص: 56

باشی، سهیم و شریک و ملائکه باشی و رفیق انبیا و اولیا علیه السلام بوده باشی، کمر همت به میان زده و از راه شریعت بیا و مقداری از صفات حیوانیت را از خود دور کن و متخلّق به اخلاق روحانییّن باش. راضی به مقام حیوانات و قانع به مرتبه جمادات نشو. حرکتی از این آب و گل به سوی وطن اصلی خود که از عوالم علیین و محل مقربین است، بِکُن، بلکه نفس خود را بشناسی، بِالکشف و العیان به حقیقت این امر بزرگ نائل باشی که شناختن آن، راه شناختن خداوند جلّ جلاله است، چنان که در روایت است که: «مَن عرف نفسه فقد عرف ربّه.».. .(1)

پس دو راه کلی برای شناختِ خود یا خودشناسی وجود دارد:

یک- راه مفهومی، حصولی و عقلانی که انسان با تفکر در ذات و صفت و افعال خود، به ذات و صفات و افعال مبدأ هستی پی ببرد که قرین و شبیه به سیر آفاقی است که پیام جامع و مشترک دارند.

دو- راه حضوری و شهودی- عرفانی که سالک این طریق از راه تهذیب نفس، طهارت درون و صفای باطن، با چشم دل به مشاهده جمال و جلال الهی می نشیند که ابزار آن «دل»، روش آن تهذیب و تزکیه، و غایت آن شهود رب است. به تعبیر استاد جوادی آملی: «در راه انفسی و سفر نفسانی انسان، مانند سیر و سفرها، مسافت، راه سرعت و سبقت وجود دارد که در قرآن کریم از آنها با تعبیرهای مختلفی مانند صراط، سبیل، صیرورت، سرعت و سبقت یاد شده است».(2)

آیاتی در قرآن حرکت و سیر آفاقی و بیرونی را به «سیر» تعبیر می کند: «أَوَلَمْ یسِیرُوا فِی الْأَرْضِ»(3) و حرکت و سیر انفسی و درونی را به «صیر»، به معنای متحول گردیدن، تحول نهادی و درونی: «أَلاَ الی الله تَصِیرُ الْأُمُورُ.»(4) سیر انفسی و معرفت نفس شهودی، در سیر و سلوک الی الله ویژگی هایی دارد که برخی از

ص: 57

آنها بدین قرار است:

اول- وحدت سالک و مسلک، یعنی انسان، هم رونده و هم مسافت و راه است و از خود و در خود، به سوی خدا در صیرورت و شدن جوهری و تحول درونی است.

دوم- وحدت مبدأ و مقصد، به این معنا که مبدأ فاعلی سیر الی الله، «خدا» و مقصد نهایی سیر الی الله نیز خداست؛ زیرا از دیدگاه قرآن کریم در حرکت صائب و صحیح و صیرورت صادق و ثاقب، «خدا»، همه شئون وجودی سالک، از سلوک تا شهود را تدبیر و هدایت می کند و در عرفانِِ عملی قرآنی، توحید افعالی، توحید صفاتی و توحید ذاتی اصالت دارد و غایت نیز تنها خداست و بس:

ماییم و رُخ یار دل آرام و دگر هیچ

ماراست همین حاصل ایام و دگر هیچ

ازاین رو، سالک با نام و یاد خدا و به یاری و برای خدا حرکت می کند. پس یاد خدا از اول تا آخر و در ظاهر و باطن و خلوت و جلوت و بدایت و نهایت سیر و سلوک یک «ضرورت» است و فرمود: «إِنَّمَا أَعِظُکم بِوَاحِدةٍ أَن تَقُومُوا لِلَّهِ»؛(1) زیرا «هُوَ الْأَوَّلُ وَالْآخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالْبَاطِنُ وَهُوَ بِکلِّ شَی ءٍ عَلِیمٌ».(2)

سوم- زاد و توشه سیر و سلوک درونی، تنها «تقوای الهی» است که البته مراتب و درجاتی دارد و مناسب هر مرحله و مقام، تقوای خاص به خود را محتاج است. قرآن کریم فرمود: «وَتَزَوَّدوا فَإِنَّ خَیرَالزَّاد التَّقْوَی»(3) یا «وَاتَّقُونِ یا أُولِی الْأَلْبَابِ»(4) که تقوای الهی، حرکت بر مدار و سنت الهی و خودنگه داری و صیانت

ص: 58

نفس و تنها خدا را محور و ملاک همه چیز دانستن است و در صفت تقوا و پارسایی، همه خوبی ها و کمالات قرار دارد.

چهارم- مَرْکب و وسیله سیر و سلوک بر اساس روایتی نغز و پرمغز از امام حسن عسکری علیه السلام ، شب زنده داری، سحرخیزی و سلوک در سحر است. سحر اسراری دارد که اصحاب اسحار، اسرار آن را نیک می دانند و می یابند. حضرت فرمود: «اِنَّ الوُصوُلَ اِلی اللهِ عَزَّوَجَلَ سَفَرٌ لایُدْرَکُ اِلّا باِمتطاءِ اللَّیلِ.»(1) در این حدیث، سخن از وصول و شهود الهی و تحقق وصول و شهود در سفر معنوی و سلوک باطنی است و امکان وصول را متفرع بر «امتطاء» یا مرکب گیری شمرده اند که سحرخیزی و عبادت و عبودیت شبآنگاهانه است.

در نتیجه، عرفان به نفس، ممکن است، نه محال و بهترین و سودمندترین راه سیر به سوی خداست که در احادیث دیگری نیز از آن سخن به میان آمده است. مثلاً امام علی علیه السلام فرمود: «معرفة النّفس انفع المعارف»(2) یا فرمود: «افضل المعرفة معرفة الانسان نَفْسه.»(3) از پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله پرسیدند: راه معرفت حق چگونه است؟ فرمود: معرفت نفس. «کَیْفَ الطّریقُ اِلی مَعْرِفَةِ الرَّبّ؟ فَقالَ: مَعْرِفَةِ النَّفْس.»(4) در تعریف روایی از عرفان و تبیین وحیانی از عرفان آمده است: «اَلْعارِفُ مَنْ عَرَفَ نَفْسَه فَاعْتَقَها وَ نَزَّهَها عَنْ کُلِّ مایُبَعِّدُها.»(5) پس عرفان به نفس و آزادسازی نفس از همه موانع و علایق، یا رسیدن نفس به آزادی حقیقی که آزادی درونی و معنوی است، «عرفان اسلامی یا وحیانی و علوی» شمرده می شود؛ تا انسان از «خود طبیعی» به خود انسانی و ملکوتی راه یابد و در دل حیات طبیعی، به

ص: 59

حیات طیبه دست یازد. چنین عرفانی، هفت گام می طلبد که اکنون بدان می پردازیم.

خودسازی و موانع سیر و سلوک چنین تبیین شده باشد:

مسافر چون بُوَد رهرو کدام است؟ دگر گفتی مسافر کیست در راه مسافر آن بُوَد کو بگذرد زود به عکس سیر اول در منازل کسی مرد تمام است کز تمامی پس آن گاهی که ببرید او مسافت بقا می یابد او بعد از فنا باز شریعت را شعار خویش سازد به اخلاق حمیده گشته موصوف همه با او ولی او از همه دور

که را گویم که او مرد تمام است؟ کسی کو شد ز اصل خویش آگاه ز خود صافی شود چون آتش از دود رود تا گردد او انسان کامل کند با خواجگی کار غلامی نهد حق بر سرش تاج خلافت رود ز انجام ره دیگر به آغاز طریقت را نثار خویش سازد به علم و زهد و تقوا بوده معروف به زیر قبه های سِتْر مستور(1)

٭٭٭

موانع چون در این عالم چهار است نخستین پاکی از احداث و انجاس شمیم پاکی از اخلاق ذمیمه است چهارم پاکی سِرّ است از غیر

طهارت کردن از وی هم چهار است دوم از معصیت وز شرّ وسواس که با وی آدمی همچون بهیمه است که اینجا منتهی می گرددت سیر(2)

2. خودشناسی در مقیاس با خداشناسی طریقت دارد، نه موضوعیت: «وتکون النفس طریقاً مسلوکاً والله سبحان هو الغایة الّتی یسلک الیها و ان الا ربک المنتهی».(1)

اول مرتبه «معرفت نفس» است... .(1)

پس سالک الی الله، هر لحظه و آنی در حال مردن و درک عدم است و در حدوث و زوال عدم ها و نیستی های «نسبی» به وجودهای نسبی است تا به وجود مطلق رهنمون می گردد. این هجرت و رجعت در «صیرورت» و تحول وجودی و نهاد ناآرام او هماره تجربه می شود که سیر از طبیعت تا ماورای طبیعت و از کثرت به وحدت و سپس از وحدت در وحدت، همانا فناء فی الله و فناءالفناء می طلبد. به همین دلیل، علامه طباطبایی می فرمود:

مسئله عرفان نفس، مسئله فکری و نظری نیست، بلکه مقصدی است که جز از راه عمل نمی توان معرفتِ تام و کامل درباره آن به دست آورد.(2)

به تعبیر علامه حسن زاده آملی:

آن که در خود درست اندیشید، دریابد که بودِ او نابودشدنی نیست، هر چند او را اطوار وجودی است؛ چه اینکه شأنی از وجود صمدی است و به تعبیر فلسفی، معلول، قائم به علت تامّه خود است که حق مطلق و وجود صمد است، و نافی باید نخست نفی علت کند و آن، یا عدم است یا وجود. عدم که بطلان محض و هیچ است و وجود که واجب بالذات است، علاوه بر اینکه شی، نافی ذات خود نیست.

فنای صحف عرفانی، عبارت از تعنیات و اسقاط اضافات است و نیست شدن خلق، بعد از هستی. تعبیر موت در روایات، کنایه از فنای سافل در عالی است. لذا در سلسله طولی صعودی، موت عالی، متأخر از موت سافل است.(3)

و علامه جعفری نیز در تفسیر این اشعار مولوی:

از جمادی مُردم و نامی شدم مُردم از حیوانی و پس آدم شدم

ص: 63

حمله دیگر بمیرم از بشر از مَلَک هم بایدم جُستن ز جو بار دیگر از ملک پرّان شوم پس عدم گردم، عدم چون ارغنون

وز نما مُردم به حیوان سر زدم پس چه ترسم؟ کی ز مردن کم شدم تا برآرم از ملائک بال و پر «کل شیء هالکْ الا وجهه» آنچه اندر وَهْم ناید آن شوم گویدَم «کانا الیه راجعون»

می نویسد:

بدیهی است منظور مولوی از «عدم»، نیستی مطلق نیست، بلکه غروب از جهان طبیعت است و طلوع در جهان ابدیت. منظور از عدم، عالم فَوق طبیعت است. ... عدم ارغنونی، نمایشِ عدم در نهایت کمال ممکن است.(1)

بنابراین، «راه عملی نفس» با ریاضت و مجاهدت طبق دستور شریعت، از آغاز تا انجام صورت می گیرد. پس در هیچ مرحله ای، سقوطِ تکلیف معنا نخواهد داشت و آداب و اسرار شریعت، ظاهر و باطن شریعت و متدرّج و ذومراتب بودن و تشکیک پذیری شریعت، به میزان معرفت و عمل سالک و صائر الی الله وابسته است که می تواند مَحْمِل و مُفَسِّر فنای عرفانی باشد که در مرگ اختیاری نیز تجلّی می یابد و التزام عملی به شریعت، اعم از بایدها و نبایدهای شریعت، لازمه لاینفک سلوک قرآنی است تا سالک را به مقام «عبودیت» برساند که کُنه و ذاتش «ربوبیت» است؛ یعنی انسانِ سائر و سالک، از عبادت به عبد و سپس عبودیت که اوج شکوه بندگی است، می رسد و از همه محدودیت ها و حجاب ها می رهد و بر عالم و آدم «ولایت» پیدا می کند. البته باذن الله و به تناسب مرتبه وجودی خویش، خدایی، خداخُو، خلیفةالله و «ولی الله» می شود و بقای ابدی و وجود جاودانه می یابد و «وجه الله» می گردد که «کلُّ مَنْ عَلَیهَا فَانٍ وَیبْقَی وَجْهُ رَبِّک ذو الْجَلاَلِ وَالْإِکرَامِ»(2) یا «کلُّ شَی ءٍ هَالِک إِلَّا وَجْهَهُ.»(3)

ص: 64

بنابراین، از رهگذر عبدالله شدن، به مقام «صبغةالله»، «عندالله» و سپس «وجه الله» گشتن راه می یابد و حرکت استکمالی جوهری اش، او را به حرکت اشتیاقی و حبّی می رساند که «مَن عرف نفسه جاهدها.»(1) چنین مجاهدت و سلوکی، او را به شهود ذات حق می رساند و در طریق حضوری و شهودی نفس که طریقی عملی است، «شهید» در آیه «أَوَلَمْ یکفِ بِرَبِّک أَنَّهُ عَلَی کلِّ شَی ءٍ شَهِید»(2) معنای «مشهود» دارد. به تعبیر علامه طباطبایی رحمه الله : «والشهید بمعنی الشاهد اَوْ بمعنی المشهود و هو المناسب سیاق الآیه»(3) که «سالک برای رسیدن به قلّه منیع انسانیت؛ یعنی «توحید» باید آنها را انجام دهد و مسیر را با ضوابط و چگونگی ها دانسته و داشته باشد و با طی مقامات و منازل، به کمال مقصود برسد.»(4) به تعبیر علامه حسن زاده آملی: «جزای فنای فی الله، بقای بالله است.»(5) به همین دلیل، علامه جعفری، عرفان اسلامی را چنین تعریف می کند:

عرفان اسلامی، گسترش و اشراف نورانی «مَن انسانی» بر جهان هستی است، به جهت قرارگرفتن «من» در جاذبه کمال مطلق، که به لقاءالله منتهی می گردد.(6)

به همین دلایل، عرضه شد معرفتِ نفس با مراقبت نفس و محاسبت نفس، قرین و رهین است تا انسان را به عالی ترین درجات تکاملی اش برساند. به همین برهان، علامه طباطبایی رحمه الله در تفسیر آیه: «یاأَیهَا الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوااللَّهَ وَلْتَنظُرْ نَفْسٌ مَا قَدمَتْ لِغَد وَاتَّقُوااللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ»،(7) تقوای نخست را به معرفت نفس، و تقوای دوم را به مراقبت نفس و «وَلْتَنظُرْ نَفْسٌ مَا قَدمَتْ لِغَد» را به محاسبت

ص: 65

نفس تفسیر کرده است.(1)

العارفون المتنزّهون الا وضع عنهم دَنَسُ مقارنَه البدن وانفکّوا عن الشواغل خلصوا الی عالم القدس والسّعاده وَانْتَعَشوا بالکمال الاعلی و حَصَلَت لهم اللّذه العیا.(1)

چه اینکه پاکی و طهارت از علایق و شهوات حیوانی و رهایی از امور جسمانی و بدنی یا حیوانی، و خلاصی از امور مادی و دنیادوستی، مقدمه ورود به عالم قدس و سعادت و دریافت کمال اعلی و وَجْد و ابتهاج روحانی و رحمانی یا تجربه های عرفانی است که بالاترین لذت های روحانی و قدسی را فراروی انسان سالک قرار می دهد. به همین وِزان، بوعلی سینا نوشته است:

العرفان مبتدءٍ مِنْ تفریقٍ و نفضٍ و ترکٍ و رَفْضٍ معن فی جمعٍ، هو جمع صفات الحق للذّات المریدة بالضّدق، منتهٍ الی الواحد، ثم وقوف.(2)

تفریق، مبالغه در فرق و به معنای زیاد جداکردن است؛ یعنی انسان سالک بین خود و بین ماسوای الله، جدایی بیندازد و آنها را از خود دور سازد. نخستین گام این است که سالک، همه تعلّقات را قطع کند.

مرحله بعد، «نفض» یا تکاندن است. اگر چیزی به لباس یا فرش چسبیده باشد، اولاً آن را از روی لباس و فرش جدا می کنند و سپس لباس را می تکانند تا اگر چیزی از آثار آن شیء در لباس یا فرش مانده باشد، برطرف شود. عارف باید حتی گردها و تعلقات اندکی را که بر دل نشسته است، بزداید و به گونه ای خویشتنِ خویش را تکان دهد که هر گونه تعلقی از او زدوده شود. عارف باید ضریح جان خود را غبارروبی کند.

مرحله سوم این است که چیزی را هرگز برای خود نخواهد و همه چیز را «ترک» کند. حتی همین خویشتن تکانی را کمال خود نپندارد و آن را هم با تکاندنی دیگر از خود جدا سازد.

ص: 67

در بخش چهارم، «رفض» یا خودتکانی کند؛ یعنی خود را هم نبیند. رَفْض همان ترک با اهمال است. گاهی انسان چیز مورد علاقه خود را ترک می کند، از آن جهت که فرصت نگه داری آن را ندارد، ولی گاه چیزی را که مورد علاقه او نیست، ترک می کند که این ترک، همراه با بی اعتنایی است.

این چهار مرحله، که مراحل تزکیه و «تخلیه» است، از مراحل آغازین عرفان به شمار می آید. پس از آن، نوبت به این می رسد که عارف، صفات الهی را در خود جمع کند؛ زیرا وقتی روح عارف تزکیه و از رذایل «تخلیه» شد، نوبت «تجلیه» و «تحلیه» فرا می رسد. آنگاه همه اینها را در آستانه ذات اقدس اله- که واحد است- می برد و محو می شود؛ یعنی وقتی به مقصد رسید، آرام می گیرد و دیگر حرکتی ندارد، گرچه حرکت «من الله الی الله» پایان ناپذیر است و این سیر و سلوک با سیر و سلوک زاهد و عابد، تفاوت فراوان دارد.(1)

پس «شراب طهور» الهی را باید نوشید تا از هر چه غیر خدا یکسره پاک گردد: «شَرَاباً طَهُوراً اَنی یطهّرهم عن کل شئی سَوِی الله.»(2) «طهور» صیغه مبالغه است. افزون بر اینکه پاک است، پاک کننده نیز هست. ازاین رو، می بینیم تخلیه و تزکیه و تحلیه و تجلیه در تعریف ابن سینا آمده است امام علی علیه السلام فرمود: «العارِفُ مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَاعتَقَها وَ نَزَّهَها عَنْ کُلِّ مایُبْعِدُها وَ یُوْبِقُها»(3) نیز قابلیت تطبیق با آنها را دارد تا مسیر حرکت سالک را از اخلاق به عرفان و پیمودن مدارج اخلاقی و معارج عرفانی را نشان دهد تا سالک در مقام سیر و سلوک خود به وحدت برسد. به تعبیر خواجه نصیرالدین طوسی: «در وحدت، سالک و سلوک و سیر و مقصد

ص: 68

و طالب و طلب و مطلوب نباشد...»(1) که قیامت سلوکی عارف، قیام کرده و یک حقیقت بیش نیست: «لِمَنِ الْمُلْک الْیوْمَ لِلَّهِ الْوَاحِد الْقَهَّارِ.»(2) در شرح اشارات خواجه طوسی نیز جریان مقام «وقوف» (منتةٍ الی الواحد ثم وقوف) آمده است: «هُناکَ لایَبْقی واصِفُ وَلامُوصُوف وَلاسالِکٌ وَلامَسْلُوک ولاعارِف وَلامَعْروف وَ هُوَ مَقامُ الْوُقُوفِ.»(3) پس به تعبیر امام علی علیه السلام : «لایزکوا عندالله سبحانه الّا عقل عارف و نفسٌ غَروف».(4)

انسان خردگرا و عاقل و فرزانه و صاحب نفس روی گردان از دنیا و اعتبارات دنیوی و نفسانی، اهل تزکیه و طهارت است و سپس شایسته سیر و سلوک الی الله. به همین دلیل، گفتیم که انسان تا اخلاقی نباشد، عرفانی نمی شود و تا مراحل اخلاق را پشت سر نگذارد، مراحل عرفان را پیش روی نخواهد داشت. عرفان به نفس، همه مقدمات و مقارنات سلوک اخلاقی- عرفانی را در برخواهد داشت که انسان باید از نفس اماره تا نفس مطمئنّه و راضیه و مرضیه را نیز در سلوک اخلاقی- عرفانی منظور کند.(5) به تعبیر امام علی علیه السلام : «اَلْاِشْتِغالُ بِتَهذیبِ النَّفْسِ اَصْلَحُ»،(6) «خَیْرُ النُّفوسِ اَزْکاها»(7) و «ذَروَة الغایاتِ لایَنالُها اِلّا ذُو و التَّهْذیبُ وَ المُجاهِداتُ».(8)

تزکیه نفس نیز تشکیک پذیر، تدریجی و با مجاهدت و تحمل ریاضت ممکن است و خود، مقدمه واجب عرفان عملی و سلوکِ عرفانی شمرده می شود که قرآن کریم بدان رهنمون است و «تزکیه نفس» و تخلّق به اخلاقِ الهی و رشد و فلاح و سعادت و صِلاح را رَهین هم نهاده است که امام علی علیه السلام فرمود: «قُلُوب

ص: 69

الْعِبادِ الطّاهِرة مَواضِعَ نَظَرِاللهِ سُبحانَهَ، فَمَنْ طَهُرَ قَلْبَه نَظَر اِلَیْه».(1)

امام علی علیه السلام فرمود: «ثمرة المعرفة الغروف عن دارالفناء»(1) و «عَجِبْتُ لِمَن عرف الله کیف لایسعی لِدارالبقاء؟!»(2) که گریز از دارالفناء و گرایش به دارالبقاء، بر اثر معرفتِ به خدا شامل حال انسان خواهد شد و این گرایش و گریز، در سیر و سلوک بسیار مهم است که «عشق به خدا» قرین و همراه انقطاع از «دنیا» خواهد شد. همان گونه که فرمود: «عَجِبْتُ لِمَنْ عرف نفسه کیف یأنس بدارالفناء؟!»(3) تا نسبت تعاملی خودشناسی و خداشناسی را در رهیدن از دنیا و رسیدن به خدا نشان دهد.

بر اثر تهذیب و طهارت نفس و رعایت تقوای الهی، انسان به وادی های ناشناخته معارف الهی گام می نهد و قله های بلند فتح ناشده معرفتی- سلوکی را می پیماید و فتح می کند. آیه «وَمَن یتَّقِ اللَّهَ یجْعَل لَهُ مَخْرَجاً وَیرْزُقْهُ مِنْ حَیثُ لاَ یحْتَسِبُ»،(1) چنین حقایقی را ارائه می دهد که برای انسان سالکِ الهی، باب های جدیدی گشوده خواهد شد و گره از کارهای او باز می شود و... .

آنجا راه ندارد.(1)

ب) کوتاه ترین راه؛

ج) عمیق و امن است و در قرآن کریم نیز آیاتی دال بر چنین راهی وجود دارد: «شَهِد اللَّهُ أَنَّهُ لاَ إِلهَ إِلَّا هُوَ...»(1)، «أَوَلَمْ یکفِ بِرَبِّک أَنَّهُ عَلَی کلِّ شَی ءٍ شَهِید»(2)، «اللَّهُ نُورُ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ»(3) و... .

از جمله رهاوردهای عقل عبارتند از:

1. اعتدال و میانه روی یا دوری از افراط و تفریط در سیر و سلوک که از آسیب های جدی است؛

2. شریعت گروی در همه اوضاع و احوال و مقامات و منازل سلوکی برای شهود حق سبحانه؛

3. عبودیت و بندگی خدا در نهایت خلوص و صداقت و صلوح؛

4. محبت به اولیاء الله و انسان های کامل مُکَمِّلِ معصوم علیهم السلام و سپس محبت و ارادت به شاگردان مکتب قرآن و اهل بیت علیهم السلام؛

5. اطاعت پذیری و مرید محض انسان کامل معصوم علیهم السلام شدن و ارادت در آستان کسانی نهادن که در صراط مستقیم قرآن و عترت حرکت می کنند؛ چه اینکه عقل سلیم می گوید خط قرمز سیر و سلوک شریعت و مرید و مرادی، «عصمت» است و طهارت عقلی و قلبی، نزاهت علمی و عملی و لاغیر.

عقلی که حجت درونی و پیامبر باطنی است، نمی تواند در بین راه وامانده و معزول باشد و کارآیی و کارکرد سلوکی نداشته باشد. عقلِ وحیانی و قرآنی، عقلِ حاضر و ظاهر در همه مراتب و مقامات سلوکی است و جنگ عقل و عشق، جنگِ بین عقلِ فلسفی، معاشی و حسابگرانه با عشق الهی و ربّانی است و عارفان، عاقلان را به استعلاء، استکمال و طی منازل عرفانی فرامی خوانند تا در منزل عقل برهانی و استدلالی نمانند و آن را نهایی ترین مقام انسانی به شمار نیاورند. عقل خالص و رها شده از شایبه های اوهام و پندارها، با شریعت، طریقت و حقیقت که مراتب و درجات یک «وجود» و «حقیقت» هستند، سازگار است. پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله فرمود:

الا وانّ اعقل الناس عَبدٌ عَرَف ربَّه فَاَطاعَهُ و عَرَفَ عَدُوَّهُ وصاه، و عرف دار

ص: 76

اقامة فاصلحها و عرف سرعة وحیله فَتَزْوَّدلَها.(1)

خردمندترین مردم، بنده ای است که خدایش را بشناسد و فرمانش را بپذیرد و دشمن شناس باشد و از آنها نافرمانی نکند و سرای ماندن و ابدیت را شناسایی کند و برای آن ره توشه بر دارد. حال آیا چنین خردمندانی، عارفان الهی نیستند؟ به همین وزان است که امام کاظم علیه السلام آیه «إِنَّ فِی ذلِک لَذکرَی لِمَن کانَ لَهُ قَلْبٌ»(2) را به «عقل» و «آتَینَا لُقْمَانَ الْحِکمَةَ»(3) را به «فهم و عقل» تفسیر می کند.(4) بنابراین، باید دانست که عقل و عقلانیت و اعتدال و اقتصاد، یکی از مبانی مهم قرآنی- ولایی در سیر و سلوک معنوی یا معنویت گرایی است و هر عرفان و پدیده نوظهور معناگرایی که با عقل و خرد در تعارض است یا در جهت عقل ستیزی و عقل زدایی حرکت می کند و به نام عشق، با عقل سَرِ ناسازگاری دارد، عرفان و معناگرایی صائب و صادق نیست؛ چه اینکه اوج عشق، عقلِ بَرین است و نقطه نهایی کمالِ وجودی انسان، در عقلانیت رحمانی و الهی ظهور می کند. البته مراتب، قلمرو و گستره هر کدام محفوظ است، ولی در اوج عرفان، عقل به عِقال عشق درمی آید و صبغه و سیاق عرفانی می یابد و هم گرایی دارند، نه واگرایی و نیز متعاضدند، نه متضاد.

ص: 77

بازدهی سلوکی نیز نخواهد داشت. ازاین رو، اندیشه و انگیزه صائب و صادق و گرایش و کوشش و کشش صالح و خالص، انسان را به غایت قصوای سیر و سلوک عرفانی می رساند. شریعت گرایی، در قرآن کریم به صورت شفّاف و روشن مطرح شده است که به برخی از آنها اشاره و استناد می کنیم.

الف) «یاأَیهَا الَّذینَ آمَنُوا اسْتَجِیبُوا لِلّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذا دعَاکمْ لِمَا یحْییکمْ.»(1) در این آیه، نیل به حیات عقلانی، روحانی و حقیقی که حیاتی جاودانه است، در گرو استجابت دعوت خدا و رسولش قرار گرفت.

ب) «یاأَیهَا الَّذینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ وَأُولِی الْأَمْرِ مِنْکمْ»(2) که نسبت اطاعت پذیری از خدا، پیامبر و امام؛ یا توحید، نبوت و امامت را تعیین می کند.

ج) «قُلْ إِن کنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِی یحْبِبْکمُ اللَّهُ»(3) تا عشق و محبت الهی را به اطاعت و پیروی از پیامبراعظم صلی الله علیه و آله گره زند و هندسه محبت الهی و التزام عملی به سنت و سیره پیامبر را ترسیم و تصویر کند و عشق بدون ولایت و محبت بدون اطاعت را محکوم و باطل کند و مدعیان بدون معرفت، محبت و اطاعت را رُسوا سازد.

د) «وَمَا آتَاکمُ الرَّسُولُ فَخُذوهُ وَمَا نَهَاکمْ عَنْهُ فَانتَهُوا»(4) تا بایدها و نبایدهای سلوکی را در پرتو شریعت بر حق محمدی تبیین کند: «والشریعة ریاضة النّفس.»(5) مرحوم شاه آبادی بزرگ، استاد عرفان حضرت امام خمینی رحمه الله نیز فرمود: «طریق وصول به حقیقت، شریعت است...»(6) استاد جوادی آملی نیز نوشته است:

تبعیت از شریعت و ولایت اهل بیت علیه السلام ، راه صحیح سلوک برای شهود است و

ص: 79

قشر از لُب، و شریعت و طریقت تفکیک ناپذیرند.(1)

ه-) «وَاعْبُد رَبَّک حَتَّی یأْتِیک الْیقِینُ»(2) که به تعبیر علامه جوادی آملی، حتی تحدید است، نه تفدیه؛ زیرا عبودیت، عامل حجاب زدایی و کشف پرده ها شد تا انسان به مقام یقین و شهود حق برسد(3) و «سقوط تکلیف» هرگز در هیچ مرحله ای راه ندارد، بلکه در مراحل بالاتر و والاتر، بندگی و عمل به شریعت و انجام تکلیف با مراتب وُجودی آن بیشتر، و البته با عرفان و عشق و لذت های روحانی و شهودی همراه است. به تعبیر امام خمینی رحمه الله، نماز سالک تا در مقام سیر و سلوک است و قبل از وصول، بُراق عروج و رفرف وصول است و پس از وصول، نمازش نقشه تجلیات و صورت مشاهدات جمال محبوب است.(4) حتی میزان و معیار سنجش تجربه های اتحادی، باطنی، دینی و عرفانی و مواجید و اذواق یا کشف و شهودها نیز شریعت است تا انسان در دام وسوسه های نفسانی و تلبیات ابلیسی و القائات شیطان قرار نگیرد و صراط سلوک و شهود ناب و زُلال باقی بماند و تجربه های عرفانی از گزند آفت ها و آسیب های درونی و بیرونی در اَمان باشد. ازاین رو، طرح سقوط تکلیف، از جهل و غفلت یا بیماری روحی و روانی است و البته ریشه های روان شناختی، معرفت شناختی و جامعه شناختی دارد.(5) انسان تا زنده است و سیر و سلوک دارد، عبادت خدا برای او تکلیف است و هرگز از او ساقط نمی شود.(6)

ص: 80

است.

انسان در حقیقت به سوی عمل خویش در حرکت است تا «باطن اعمال» برایش ظهور کند. قاعده تجسّم و رؤیت عمل، حکایتی از مرتبه معرفتی و رفتاری انسان است و «ایمان و عمل صالح» در قرآن کریم جدایی ناپذیرند و قرآن، سالکِ عمل گرا می طلبد، ولی در عمل مبتنی بر «ایمان به خدا» و عوالم غیب، ایمان، ریشه آن و عمل صالح، ثمره و میوه آن است و سلامت و صالح بودن عمل، گویای سلامت و صالح بودن ریشه یا حقیقت وجودی انسان است. پس انسانِ سالک با دو بال ایمان و عمل صالح، قابلیت پرواز به سوی ملکوت و مافوق ملکوت را دارد. به تعبیر قرآن کریم، فقط چنین انسان هایی هستند که خویشتن را از سقوط و خسران رهایی می بخشند: «إِنَّ الْإِنسَانَ لَفِی خُسْر إِلَّا الَّذینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتٍِ.»(1) به تعبیر تفسیر نمونه،(2) خدای سبحان، قانون کلی تجارت را تنها در ایمان خالص و عمل صالح جست وجو می کند: «إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَالَّذینَ هَادوا وَالنَّصَاری وَالصَّابِئِینَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْیوْمِ الْآخِرِ وَعَمِلَ صَالِحاً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِند رَبِّهِمْ وَلاَ خَوْفٌ عَلَیهِمْ وَلاَ هُمْ یحْزَنُونَ».(3)

پس در طریق تکامل و صراط سلوک الهی، تنها در پرتو ایمان خالص و عمل صالح، امکان توفیق و حرکت نتیجه بخش وجود دارد و اساساً مبنای خلافت الهی نیز این دو گوهر گران بها شمرده شده است: «وَعَد اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا مِنکمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَیسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ.»(4) چون معیار سیر و سلوک قرآنی ایمان و عمل صالح است، بین زن و مرد در مسیر و سلوک فرقی نیست و راه سلوک تا شهود و نیل به مقام ولایت به روی همگان گشوده است: «مَنْ عَمِلَ

ص: 82

صَالِحاً مِن ذکرٍ أَوْ أُنثَی وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیینَّهُ حَیاةً طَیبَةً»(1).

ازاین رو، قرآن با تفکر انحرافی جنسیت گرایی در امر عرفان و سیر و سلوک، مخالف است و با چنین اندیشه های خرافی و انحرافی و متحجرانه و قشری گرایانه مبارزه می کند. در اینجا لازم است به چند حدیث در عرصه ایمان و عمل صالح و ارزش وجودی حسن عمل و عامل که به حسن فعلی و فاعلی شهره است، بپردازیم. در قرآن کریم، سخن از «لِیبْلُوَکمْ أَیکمْ أَحْسَنُ عَمَلاً»(2) رفته است، نه «لِیبْلُوَکمْ أَیکمْ اَکْثَر عَمَلاً»، تا سمت و هویت و ماهیت «عمل» کاملاً روشن شود و درجه پذیری اعمال، بر اساس درجات وجودی عامل در حوزه اعتقادات و ملکات اخلاقی و انگیزه ها رقم بخورد که انسان صالح دارای عمل صالح، از مقام «لَهُمْ درَجَاتٌ»(3) به منزلت «هُمْ درَجَاتٌ عِنْد اللَّهِ»(4) ارتقا یابد تا نظریه پراگماتیسم، نقد معرفت شناختی و عرفان شناختی گردد.

الْکَثیر عَلی غَیْرِ یَقینِ»(1) تا بر دو اصلِ استمرار و مداومت در عمل و عمل مبتنی بر یقین دلالت کند. اگر از نظر معرفتی، عمل از یقین سرچشمه بگیرد و از حیث کارکردی استمرار و ثبات داشته باشد، در سیر و سلوک که بر تدریج و تداوم مبتنی است، نقش آفرینی بنیادین و سرنوشت ساز خواهد داشت.

د) رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «اَفْضَلَ الْاَعْمالِ اَحْمَزها»(2) یا امام علی علیه السلام فرمود: «اَفْضَل الاَعْمال مااِکرَهت عَلَیه نَفْسُکَ»(3) که بر ریاضت و مجاهدت های درونی در انجام کاری شایسته دلالت می کند. هر چه کار سخت تر و استوارتر و نفس در انجام دادن آن دچار فشار و ریاضت بیشتری شود، برای تربیت نفس و تهذیب، اثر بیشتر و بهتری دارد.

ه-) امام علی علیه السلام فرمود: «اَفْضَل الْعَمَل مااُرید بِهِ وجه الله»(4) یا فرمود: «اَفْضَل الاَعْمال لُزومِ الحقّ»؛(5) زیرا عمل صالح، عملی است که برای تحصیل رضایت الهی و ابتغای وجه الله انجام شود و در آن اعمال، پایبندی و التزام به حق وجود دارد.

و) رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «ثلاثٌ مَنْ لم یکنَّ فیه لم یقُمْ له عملٌ: ورعً یحجزه عَنْ مَعاصِی الله عَزّوَجَلّ، وَ عِلمٌ یرُدُّ بِهِ جَهْل الْسَّفیه و عَقْلُ یُداری بِهِ النّاس.»(6) در این حدیث، سه مؤلّفه مهم وجود دارد که در سیر و سلوک نیز دارای اثر وجودی است؛ چه در حدوث، چه در استمرار و چه در بقای سیر و سلوک:

1. وَرَع که سالک را از شریعت گریزی و نافرمانی خدا بازدارد؛

2. دانشی که با آن به رفع نیازهای جاهلانه نابخردانه بپردازد؛

3. خرد و عقلانیتی که به آن با مردم به مدارا برخیزد؛ یعنی حدیث، کیفیت

ص: 84

رابطه انسان با خدا و مردم را تبیین می کند.

ز) امام علی علیه السلام فرمود: «اِنّکَ لَنْ یَتقبَّل مِنْ عَمَلک اِلّا مااَخْلَصتَ فیه»؛(1) چرا که شرط پذیرش عمل، اخلاص است و اخلاص، مراتب و درجات دارد و به خلوص فعلی و ذاتی تقسیم می شود که در قرآن کریم به مقام مُخلِصین و مُخْلَصین ارتباط پیدا می کند. سالک الی الله باید دوره های اخلاص را بگذراند و از مُخْلِص به مُخْلَص راه یابد که جز با مجاهدات ممکن نخواهد بود تا از فنای فعلی به فنای ذاتی و از توحید افعالی و صفاتی به توحید ذاتی انتقال نیابد، توان نیل به مقام شهود رب و لقاءالله را ندارد. به تعبیر علامه تهرانی:

مُخْلَصین از بندگان حضرت حق در طی راه سلوک، به جایی رسیدند که فانی در ذات حق شدند و اسم و رسم آنها فانی شد و از آنها هیچ باقی نماند. صفات آنها در صفات حق و ذات آنها در ذات حق فانی شد. آنها از خود اراده و اختیاری و فعلی و عملی ندارند. خداست که در وجود آنان صاحب اراده و اختیار و فعل است. موجودیت خود را به خدا سپردند و خداوند در وجود آنان موجودیت دارد... .(2)

اینک به چند آیه در تلفیق «ایمان و عمل صالح» اشاره می کنیم که هر کدام بارهای معرفتی دارند و نشانی از مقامات معنوی اصحاب سیر و سلوک هستند:

یک- «الَّذینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ طُوبَی لَهُمْ وَحُسْنُ مَآبٍ»(3) (داشتن قرارگاه پاک و حسن عاقبت)؛

دو- «وَمَن یؤْمِن بِاللَّهِ وَیعْمَلْ صَالِحاًیدخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدینَ فِیهَا أَبَداً»(4) (بهشت نعمت)؛

سه- «إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ یهْدیهِمْ رَبُّهُم بِإِیمَانِهِمْ تَجْرِی مِن تَحْتِهِمُ الْأَنْهَارُ فِی

ص: 85

جَنَّاتِ النَّعِیمِ»(1) (هدایت الهی)؛

چهار- «لِیخْرِجَ الَّذینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَی النُّورِ»(2) (خروج از ظلمات به نور)؛

پنج- «إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَیجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُداً»(3) (محبوب زمینیان و آسمانیان)؛

شش- «إِلَّا الَّذینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُمْ أَجْرٌ غَیرُ مَمْنُونٍ»(4) (پاداش مستمر و مداوم و تمام ناشدنی)؛

هفت- «إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولئِک هُمْ خَیرُ الْبَرِیةِ»(5) (بهترین مردمان)؛

هشت- «فَالَّذینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُم مَّغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ کرِیمٌ»(6) (رزق کریم)؛

نه- «إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَأَخْبَتُوا إِلَی رَبِّهِمْ»(7) (اِخْبات در برابر پروردگار)؛

ده- «وَیسْتَجِیبُ الَّذینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ»(8) (استجابت دعا و خواسته ها) و... .

ص: 86

از ماده به عقل آغاز می کند که وجود انسان های هادی و کامل و کتاب هدایت و جامع الهی، برای تکامل وجودی انسان در ساحت علم و عمل است. ازاین رو، استعداد استکمال و شدن در متن وجود آدمیان به ودیعه نهاده شد، تا قوای تحریکی را تعدیل کند و قوای ادراکی را تعالی بخشد و با رهزنان راه تکامل، مبارزه کند و هماره متذکر باشد و از هر غفلت و نسیان و سهوی درباره حقیقت وجودی خویشتن و محبوب فطری اش رهایی یابد و به آزادی و آزادگی برسد. از همه تعلّقات و تعنّیات بگذرد تا به «موت اکبر» و فناء فی الله و فنای از این فنا راه یابد. در قرآن کریم از این شدن های مستمر و طی مقامات، به «صیرورت» تعبیر شده است. صیرورت، یعنی تحول جوهری و گردیدن های درونی و وجودی که از منزلتی به منزلت دیگر و از مرحله ای به مرحله دیگر درآمده که ناظر به «اطوار» وجودی انسان است. البته صیرورت دو نوع است:

الف) صیرورت تکوینی و همگانی: «وَالی الله الْمَصِیرُ»؛(1)

ب) صیرورت تکاملی و خصوصی: «رَبَّنَا وَإِلَیک الْمَصِیرُ»(2) و «رَبَّنَا عَلَیک تَوَکلْنَاوَإِلَیک أَنَبْنَا وَإِلَیک الْمَصِیرُ».(3)

به تعبیر استاد جوادی آملی: «آیاتی که در آنها تعبیر صیرورت به معنای متحول گردیدن آمده است، حرکت نفسانی و درونی را صیر می گویند»(4) که ناظر به دو بخش از «شدن» است: شدنی که مربوط به همه هستی از جمله انسان است «أَلاَ الی الله تَصِیرُ الْأُمُورُ»(5) و بخشی که ناظر به شدنِ انسان بر اثر آگاهی، آزادی، انتخاب و عمل برای رسیدن به هویت وجودی خویش و

ص: 88

بازگشت به خویشتن است تا فاصله بین خود و خدا را بردارد و خدایی یا خداگونه شود. ازاین رو، صیرورت به «الی الله» و «إِلَیهِ الْمَصِیرُ»، یعنی از عمومیت و تعیین اسمی، به هویت ضمیری می رسد، تا مراحل تکاملی و مراتب شدن انسان را ترسیم و تصویر کند.(1)

اهل معرفت و محبت می تواند آرام آرام و به تدریج به رفیع الدرجات راه یابد و «حرکت مکانتی» و سیر عمودی اش را در هندسه الهی که سیری وجودی است، آغاز کند و به بزم وصال و جنت لقا برسد. قرآن کریم، «راه های عملی» وصول به چنین مقام و منزلتی را فراروی انسانِ صائر الی الله می نَهَد و همه زمینه ها، شرایط، مقدمات و عوامل و علل راه یابی اش را به داراللّقاء معرفی و فراهم می کند تا حجت بر او تمام شود. به همین دلیل، او را از «عصمت فطری» بهره مند ساخت و در سایه سار شجره طیبه هدایت های معرفتی- معنویتی انسان کامل معصوم علیه السلام قرارش داد و عقل و وحی را برای شدن و شکفتن استعدادهای او آفرید، تا به اراده و اختیار خویش راه صعود یا سقوط و هدایت یا هبوط را برگزیند و رحمانی یا شیطانی گردد. انسانِ دل آگاه و خردمند و فرزانه، راه فطرت، هدایت و صعود را در پرتو انسان کامل و هدایت های تشریعی و وحیانی برمی گزیند و راهیِ کوی دوست و لقای محبوب می شود.

ص: 89

عرفان، وسیله است، نه هدف. بندگی خدا و رسیدن به مقام عبودیت که خود رهاوردهای سلوکی فراوانی دارد، گوهر عرفان و جوهر سلوک و روح حاکم بر سیر الی الله و گفتمان مسلط بر سلوک تا شهود است. به تعبیری دیگر، از علامه جعفری:

... همچنین است خود عرفان که حتی در بالاترین درجات سلوک نیز، اگر به عنوان امتیاز و وسیله آرایش ذات تلقّی شود، حجابی ضخیم می شود که دیده دل را از شهودِ وجه الله اعظم می پوشاند... .(1)

به تعبیر بسیار عمیق و انیق ابن سینا: «من اثر العرفان فقد قال بالثانی ومن وَجَد العرفان کاَنَّه لایجِدْهُ بَلْ یجد المعروف بِهِ فقد خاضَ لُجَّةِ الوصول»؛(2) یعنی عرفان برای عرفان، حجاب و توجه به مَن و خود است، ولی اگر در عرفان، «معروف» را ببیند و عرفان و عارف به تدریج رخت بربندند، در دریای وصول غوطه ور و در بحر وصال و وحدت مستغرق است. سالک با عبادت کردن خالصانه، به مقام و منزلت «عبد» شدن و سپس موقعیت «عبودیت» می رسد که کمال جامع و جامع کمال است که عبادت ها، گام های سلوکی به سوی تکامل وجودی و نیل به مقام «عبد» و عبودیت خواهند بود و عبادت ها هر چه با پشتوانه معرفتِ به خدا، آن هم معرفت حضوری و شهودی همراه باشند، لذت های روحانی بندگی و شکوه عبودیت بیشتر و شدیدتر خواهد شد. عبودیت در برابر حق تعالی میوه هایی دارد، به شرح زیر:

الف) علم لدنّی و معرفت افاضی و غیایی: «فَوَجَدا عَبْداً مِنْ عِبَادنَا آتَینَاهُ رَحْمَةً مِنْ

ص: 91

عِندنَا وَعَلَّمْنَاهُ مِن لَّدنَّا عِلْماً».(1)

ب) سیر و عروج به سوی عوالم برتر هستی: «سُبْحَانَ الَّذی أَسْرَی بِعَبْدهِ لَیلاً مِنَ الْمَسْجِد الْحَرَامِ إِلَی الْمَسْجِد الْأَقْصَی الَّذی بَارَکنَا حَوْلَهُ».(2)

ج) قرارگرفتن در بهشت دیدار با خدا: «فَادخُلِی فِی عِبَادی وَادخُلِی جَنَّتِی».(3)

د) رهایی از وسوسه هایی شیطانی و تیرهای سهمگین و مرگبار ابلیسی: «إِلَّا عِبَادک مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ».(4)

ه ) بهترین مخلوق الهی در اثر عبودیت: «إِنَّا وَجَدنَاهُ صَابِراً نِعْمَ الْعَبْد إِنَّهُ أَوَّابٌ».(5)

عبادت و عبودیت، یکی از مهم ترین رسالت های پیامبران بود که در راستای هدایت انسان به دنبالش بودند:

- «یاأَیهَا النَّاسُ اعْبُدوا رَبَّکمُ الَّذی خَلَقَکمْ وَالَّذینَ مِنْ قَبْلِکمْ».(6)

- «وَقَالَ الْمَسِیحُ یابَنِی إِسْرَائِیلَ اعْبُدوا اللَّهَ رَبِّی وَرَبَّکمْ...».(7)

- «وَإِلَی عَاد أَخَاهُمْ هُوداً قَالَ یاقَوْمِ اعْبُدوا اللَّهَ».(8)

- «وَإِلَی ثَمُود أَخَاهُمْ صَالِحاً قَالَ یا قَوْمِ اعْبُدوا اللَّهَ».(9)

- «وَإِلَی مَدینَ أَخَاهُمْ شُعَیباً قَالَ یاقَوْمِ اعْبُدوا اللَّهَ».(10)

- «وَلَقَد بَعَثْنَا فِی کلِّ أُمَّةٍ رَسُولاً أَنِ اعْبُدوا اللَّهَ...».(11)

«عبادت» انسان سالک، در ابتدا، وسط و انتها، معانی و مدارج خاصی دارد

ص: 92

که طبق شاکله و شخصیت وجودی او تعیین و درجه بندی می شود؛ زیرا هر چه معرفت به «معبود» بیشتر و از عمق و ژرفای خاصی بهره مند باشد، عبادت شیرین تر و لذت بخش تر خواهد بود. «عابد» ابتدا در امر عبادت باید «صبور» باشد و مشکلات بندگی را تحمل کند. به همین دلیل، در روایات آمده است: «فَإِنَّ الصَّبْرَ مِنَ الْإِیمَانِ کالرَّأْسِ مِنَ الْجَسَدِ.»(1) یا نماز را امر بزرگ و سنگین دانسته اند، مگر برای کسانی که از ویژگی «خشوع» برخوردارند: «وَ إِنَّهَا لَکبِیرَةٌ إِلَّا عَلَی الْخَاشِعِینَ.»(2) اما در «اواسط»، امر عبادت هموارتر و لذیذ خواهد شد تا برسد به مراحل انتهایی که درجه معرفتِ عابد، به درجه شهودی می رسد و می فرماید: «جَعِلْتَ قَرة عَیْنی فِی الصَّلاة»(3) و تا جایی که انسان بزرگی چون پیامبر خدا صلی الله علیه و آله هنگام نماز به مؤذن مخصوص خود، بلال حبشی می فرماید: «أَرِحْنا یا بِلال».(4)

پس «عبادت» بر اساس معرفت عامیانه، معرفت عالمانه و معرفت عارفانه تقسیم می شود. ازاین رو، اینکه «عبادت» را وسیله رسیدن به بهشت و رهیدن از جهنم قرارداده اند یا از رهگذر عشق و شیدایی، با معبودِ محبوب و محبوبِ معبود خویش با او به معانقه و معاشقه می پردازند، درجات و مراتب دارد. به تعبیر علامه جوادی آملی:

عبادت سه رکن دارد: «معبود»، «عابد» و «عمل عبادی»، و رکن اصیل از این ارکان سه گانه، «معبود» است. عابد اگر هم خود را دید و هم عبادت و هم معبود را، گرفتار تثلیث است و از توحید ناب که مقام فنای محض است، بهره ای نبرده، و اگر عبادت و معبود را دید و خود را ندید، گرفتار «ثنویت» و دوگرایی است و به مرحله فنا نایل نیامده است و در هر صورت، موحّد ناب و فانی نیست، ولی اگر خود و عبادت خود را ندید و تنها معبود را مشاهده کرد،

ص: 93

فانی و موحد ناب است.(1)

حال سیر و سلوک باید عبادت محور باشد و با انگیزه «برای خدا» (لله، لِوَجْهِ اللَّهِ، لابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ) صورت پذیرد و انسان از مدار عبادت، به «عبد» و سپس «عبودیت» برسد و «توحید عبادی» را درک و تجربه کند؛ چون «ذلِکمُ اللَّهُ رَبُّکمْ لاَإِلهَ إِلَّا هُوَ خَالِقُ کلِّ شَی ءٍ فَاعْبُدوهُ وَهُوَ عَلَی کلِّ شَی ءٍ وَکیلٌ»؛(2) یعنی از توحید خالقی، توحید ربوبی و توحید الوهی، به «توحید عبودی» راه یابد. پس «عبودیت محض» و تسلیم صِرف خدا و منقاد تام و کامل الهی شدن، او را به عالی ترین درجه های کمال نوعیِ وجودی اش می رساند.(3) ادب عبودیت، ادب عنداللهی و ادب مع اللهی اقتضا می کند انسان با آزادگی تام و تمام، جز در برابر معبود راستین سَرِ تسلیم و بندگی فرود نیاورد.

این بندگی، فواید زیر را دارد:

یک- انسان «عبد»، انسان آزاده و به حریت رسیده است.

دو- انسان «عبد»، اهل عزت نفس و کرامت خواهد بود.

سه- انسان «عبد»، در امنیت روحی و آرامش همه جانبه قرار دارد.

چهار- انسان «عبد»، عدالت خواه، عدالت گستر، ظلم گریز و ظلم ستیز است.

پنج- انسان «عبد»، اهل ولایت در درون و برون است: «العُبُودیةُ جُوهَرةُ کُنْهُهَا الرّبُوبیهِ».(4)

شش- انسان «عبد»، اهل «یقین» و سپس «ثبات و قرار» است: «وَاعْبُد رَبَّک حَتَّی یأْتِیک الْیقِینُ».(5)

ص: 94

هفت - انسان «عبد»، هدف حیات را یافته و «زندگی معنادار» را درک و تجربه کرده است. ازاین رو، «عبودیت» به زندگی انسان سالکِ عابِد، «معنای حقیقی» می بخشد و حیات دنیوی را برای او شیرین و دل نشین می کند. او از روحانیِت و معنویت ویژه ای بهره مند است؛ زیرا انسان با عبودیت از عالم کثرت و جسمانیت، به عالم وحدت و روحانیت منتقل می شود و معرفةالله و اُنس با خدا برای او حاصل می گردد.(1)

هشت- انسان «عبد»، روح عبادت، یعنی «یاد خدا» و تجربه حضور در محضر الهی را حس کرده و با آن روح ریحانی و حیات بخش و جان فزا زندگی می کند.(2)

ص: 95

معنا شده و مبنا یافته است. این است که امام صادق علیه السلام فرمودند: «بنا عرف الله و بنا عبدالله لولاتا ماعرف الله.»(1) پس عرفانِ بی ولایت، عرفان نیست و انسان را به مقصد اعلی نمی رساند و در میان عبادت ها و آموزه های اسلامی، چیزی مهم تر و با ارزش تر از «ولایت» نیست، چنان که فرمود: «ومانودی شئٍ من الولایه.»(2) مَثَل اهل بیت علیه السلام ، مثل کشتی نوح علیه السلام معرفی شد که هرکس سوار آن شد، نجات می یابد و هرکس از آن غفلت کرد و واردش نشد، غرق و نابود می شود.(3)

در تفسیرالمیزان آمده است که امام صادق علیه السلام فرمود: آیه «یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا اسْتَجِیبُوا لِلّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذا دعَاکمْ لِمَا یحْییکمْ»،(4) درباره ولایت علی علیه السلام نازل شده است.(5) پس اسلامِ مبتنی بر نبوت و امامت، عرفانِ متکی بر نبوت و امامت را ارائه می دهد و «ولایت»، نقش کلیدی در سیر و سلوک اسلامی یا قرآنی دارد، چنان که در تفسیر «اهْدنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ» از ابن عباس نقل شده که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «قولوا - معاشر العباد - اهدنا الی حبّ النّبی و اهل بیته».(6)

پس هندسه عرفان عملی و سیر و سلوک وحیانی بر اساس معرفت، محبت و پیروی از پیامبراسلام و عترت طاهره اش ترسیم شده است؛ چه اینکه «محبت» به انسان کاملِ معصوم علیه السلام ، اگر از سَرِ معرفت حقیقی و اطاعت پذیری خالصانه باشد، سالک را به غایت عارفان و نهایت آمال مشتاقان می رساند و هرگز کژی، انحراف، التقاط، تحریف، تحجر و تجددگرایی محض که از آسیب های عرفان های صوفیانه، مدرنیستی، نوپدید، تک بُعدی و یک سونگرانه است، به چنین عرفانِ قرآنی- ولایی و سلوک وحیانی- عترتی راه نمی یابد و

ص: 97

سلوک محمدی- ولوی، سلوکی صائب، صادق، صالح و ثاقب خواهد بود.

در عرفان ولایی، درون گرایی و برون گرایی، درد خدا و خلق، عبادت خدا و خدمت به خلق، اعتدال و دوری از دام افراط و درّه تفریط، عقلانیت و خردگرایی، عبودیت حقیقی در برابر خدای سبحان، آزادگی و آرامش پایدار، آشکار است و عارف سالک، رقیقه ای از حقیقت وجودی انسان کامل است؛ چه اینکه پیر طریق و شیخ راه و مُراد آنان، خلفای الهی و حجج بالغه حق هستند. چنین سالکانی هرگز از صراط شریعت حقه محمدی صلی الله علیه و آله منحرف نمی شوند و عرفان را وسیله ای برای دکان داری و تورم نفس شیطانی خویش و فریب مردم قرار نمی دهند. پس معنویت و قربِ حاصل از چنین سیر و سلوکی، بوی محمدی صلی الله علیه و آله، علوی و ولوی می دهد. پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله، امام علی علیه السلام و فاطمه زهرا علیها السلام ، محور اصلی و قرارگاه نهایی چنین عارفان و سالکانی هستند و فرزندان فاطمه علیها السلام و علی علیه السلام ، عهده دار هدایت و حمایت و ارشاد و اشارت این دسته از اصحاب سلوک و جذبه یا جذبه و سلوک قرار خواهند گرفت و آنان را از هدایت های ویژه ولایی بهره مند خواهند ساخت. بنابراین، عرفان قرآنی و سلوکِ وحیانی، مبتنی بر عنصر «ولایت گرایی» است و مهندسی و سازوکار چنین سیر و سلوکی بر مدار ولایت می گردد و دیگر هیچ. «... بِکُم یُسْلُکُ اِلیَ الّرِضوان».(1)

ص: 98

إِلَیکمْ یا بَنِی آدمَ أَن لاَّ تَعْبُدوا الشَّیطَانَ إِنَّهُ لَکمْ عَدوٌ مُّبِینٌ»(1) تا انسان ها از حجاب مادیت و انیت به دَر آیند و با تحمل ریاضت های مشروع و معتدل و معقول که به سبب عمل به تکالیف الهی- انسانی، حاصل شدنی است، متذکر عالم پیش از دنیا شوند و به شهود دوم یا دیدار دوم بر اثر تولد دوباره برسند که سیر از ملک به ملکوت است. عرفان و معرفت، در حقیقت، ناظر به همین یادکرد عهد نخست و دیدار دوم است. پس سرآغاز عرفان اسلامی و سلوک قرآنی، از خودآگاهی و بیداری درباره حقیقت وجودی آدمی است و استمرار و استکمال این خودآگاهی، به صورت اشتدادی و فزاینده است تا انسان، صلاحیت «شهود دوم» را بیابد.

قرآن کریم، اصل «مجاهدت» را در دو جبهه جهاد با شیطان درون و نفسانیات و تمنیات یا هوای نفسانی و جهاد با شیطان برون و وسوسه ها و تسویلات و تزییناتش پیشنهاد می کند؛ جهادی که بر محور عقل و وحی و بر مدار دستورالعمل های شرعی صورت پذیرد تا آن شهود قلبی و معرفت حضوری را که اینک در پیچ و خم ها و لایه های گوناگون زندگی به فراموشی سپرده شده است، به یاد آورد و در جست وجوی آن برآید و هم در عالم دنیا و هم در عالم آخرت به آن دست یابد که مرحله ظهور تام و کامل رؤیت باطنی و شهود جمال و جلال الهی است.

ازاین رو، قرآن کریم با پیوند زدن زندگی های سه گانه پیش از دنیا، در دنیا و پس از دنیا، به سالک کوی حق بینش و بصیرتی ویژه می بخشد تا زندگی هدف دار و معنامندی را داشته باشد و «توحید» را لُب و مغزای حیات عقلانی و روحانی اش قرار دهد و از حیات طبیعی، به حیات طیّبه ارتقا یابد. پس اینکه فرمود: «یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا اسْتَجِیبُوا لِلّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذا دعَاکمْ لِمَا یحْییکمْ»،(2) با همین هدف

ص: 100

بود تا در پرتو لبیک گویی به ندای خدا و رسول خدا صلی الله علیه و آله، «حیات حقیقی» را که حیات علمی و عملی صائب و صادق و زندگی مبتنی بر مبدأ و معادباوری و خویشتن شناسانه است، به دست آورد. شاید طرح آیات «فطرت» در قرآن، آن هم در هفت گروهِ آیات تذکره،(1) آیات نسیان،(2) آیات میثاق،(3) آیات فطری بودن مجموعه معارف دین،(4) آیات توجه به خدا هنگام احساس خطر،(5) آیات توجه به خدا هنگام سفر(6) و آیات تبیین فطرت از راه محبت،(7) همه برای زندگی سازی و حیات بخشی واقعی و شیرین بوده است تا زندگی در پرتو «توحید فطری» که جامع توحید خالقی، ربوبی، الوهی و عبادی است، در دو بُعد بینش ها و گرایش ها شکل گیرد و ساخته و پرداخته شود و معناداری زندگی بر «اصالت فطرت» قرار گیرد. همین فطرتِ خداشناسِ خداگرا و کمال گرایی مطلق، مبنای سیر و سلوکِ قرآنی است و تصدیق می کند که:

اگر تو دیده ای حق را در آغاز

در اینجا هم توانی دیدنش باز(8)

سلوکی که به رفع حجاب های ظلمانی و نورانی بینجامد و انسان، هویت حقیقی اش را در «وَنَفَخْتُ فِیهِ مِن رُّوحِی»(9) بیابد و به حکمت «وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یحُولُ بَینَ الْمَرْءِ وَقَلْبِهِ»(10) راه یابد و بر اثر بازگشت به خویشتن و فطرت به سوی فاطر السموات و الارض حرکت کند، با احیای عقل، اماته نَفْس، فقرشناسی و

ص: 101

فقرباوری وجودی، دریافت راز بندگی و حدوث دلبردگی و عشق و مستی حاصل شدنی است. در این صورت، عرفان در متن زندگی ساری و جاری می شود و فیض جذبات الهیه و جَلَوات ربانیه در همه ابعاد زندگی جوشان می گردد و این در پرتو قرآن و عترت ممکن است که:

به یاد آور مقام حال فطرت الست ربکم ایزد که را گفت؟ در آن روزی که گل ها می سرشتند اگر آن نامه را در یک ره بخوانی تو بستی عهدِ عقد بندگی دوش کلام حق بدان گشت مُنْزَل اگر تو دیده ای حق را در آغاز صفاتش را ببین امروز اینجا وگرنه رنج خود ضایع مگردان

کز آنجا باز دانی اصل فطرت که بود آخر که آن ساعت بلی گفت؟ بِه دِل در قصه ایمان نوشتند هر آن چیزی که می خواهی بدانی ولی کردی به نادانی فراموش که تا یادت دهد آن عهد اول در اینجا هم توانی دیدنش باز که تا ذاتش توانی دید فردا برو بنیوش لاتهدی ز قرآن(1)

بنابراین، عرفانِ قرآنی، زندگی ای به انسان هدیه می کند که در متن و بطن آن، درک و دریافت وجودی خدا و شهود قلبی حضرت حق سبحانه قرار دارد. حیاتی که رهاورد «حضور» و «شهود» باشد، حیاتی دِلْرُبا و روح افزاست و عارف از طمأنینه و سکونت نفس، برخوردار و سرمست نوشیدن شراب طهور الهی و تسنیم ربوبی است. در قرآن کریم، آیاتی مطرح است که عوامل شهود حق و موانع آن را بیان کرده است؛ مثلاً:

یک- «فَمَن کانَ یرْجُوا لِقَاءَ رَبِّهِ فَلْیعْمَلْ عَمَلاً صَالِحاً وَلَا یشْرِک بِعِبَادةِ رَبِّهِ أَحَداً».(2)

ص: 102

دو- «... رَبِّ أَرِنِی أَنْظُرْ إِلَیک قَالَ لَنْ تَرَانِی وَلکنِ انْظُرْ إِلَی الْجَبَلِ فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَکانَهُ فَسَوْفَ تَرَانِی».(1)

سه- «کلَّا إِنَّهُمْ عَن رَبِّهِمْ یوْمَئِذ لَمَحْجُوبُونَ».(2)

دست یابی به چنین شهود و رؤیت قلبی، مدیون و مرهون عوامل و شروطی است که عبارتند از:

اول- قلب سلیم و دل پاک که مانعِ آن، گناه و خودبینی و خودپرستی است؛

دوم- مراقبت همیشگی و مناسب در هر منزل و مقام سلوکی که مراقبه صغرا و کبرا نام دارد؛

سوم- ایمان به خدا و عمل صالح یا ایمان توحیدی و عمل توحیدی؛

چهارم- حجاب زدایی، اعم از حجاب های مادی و معنوی و ظلمانی و نورانی، به ویژه حجاب انیت و خودی یا رسیدن به آزادگی یا آزادی معنوی؛ آزادی از هر تعلّق و تعیّنی که موسی بن جعفر علیه السلام فرمود: «لَیْسَ بَینِهَ وَ بَیْنَ خَلْقه حِجابُ غَیْرَخَلْقه، اِحْتَجَب بِغَیْرحِجاب مَحْجوُب وَ اسْتتَر بِغَیْر سِتْر مَسْتَور، لااِله الّاهُوَ الْکَبیرَ المْتُعَال».(3)

البته شهود کامل برای کسانی ممکن است که از دنیا و آخرت عبور کرده و اعتلای کامل یافته و انقطاع کامل، شامل حال آنان شده باشد که پیامبراعظم صلی الله علیه و آله، امام علی علیه السلام و اولیای طاهرین علیه السلام هستند. بنا بر روایتی از امام رضا علیه السلام ، رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

لمّا اُسرِیَ بی اِلی السَماء بَلَغَ بی جَبْرَئیل مَکاناً لَمْ یطَأهُ جِبْرَئیل قَطٌ فَکَشفَ لی فأرانی الله عَزَوجَلّ مِنْ نُور عَظَمَته مَااُحِبّ.(4)

ص: 103

امام علی علیه السلام نیز در پاسخ به دانشمندان یهودی که از شهود خدا هنگام عبادت پرسیدند، فرمود:

فَقالَ وَ یَلْکَ ماکُنْتُ اَعْبُدُ رَبَاً لَمْ اَرَه! قالَ: وَکَیْفَ رأیْتَهُ؟ قالَ و یلکَ لاتُدْرِکُهُ الْعُیُون فی مُشاهِدة الاْبصَار وَلکن رَأتُه القُلُوب بحَقایِق الایمان.(1)

ناگفته نماند همان گونه گذشت، شهود حق و دیدار دوم برای مؤمنان در همین حیات دنیوی ممکن است، چنان که در روایات ابی بصیر آمده است:

عن ابی بصیر، عن ابی عبدالله صلی الله علیه و آله قال قلتُ له اخبرنی عن الله عزوجل هَل یراه المؤمنون یوم القیامه؟ قال: نعم و قد رأوه قبل یوم القیامه... و لیست للرؤیه بالقلب کالرّویه بالعین، تعالی الله عمّا یصفه المشبّهون و الملحدون.(2)

پس شهود ممکن است، نه ممتنع. سازوکار شهود، طهارت ظاهری و باطنی و ریاضت بر پایه شریعت و مجاهدت های درونی و برونی است، تا انسان قابلیت رؤیت قلبی و شهود باطنی حق سبحانه را بیابد و چنین شهودی، با چشم دل تحقق می یابد. حال آیا سلوکِ قرآنی، انسان را تعالی و ارتقای وجودی نمی بخشد که زندگی را با چشم مادی ننگرد و دنیا و زندگی این جهان را پل عبور و مزرعه حیات جاودانه و بستری برای استکمال وجودی از خود تا خدا قرار دهد و خداشناس خدابین گردد و با قرب فرایض و نوافل،(3) به حیات عقلی و عرفانی برسد و مصداق: «رِجَالٌ لاَّ تُلْهِیهِمْ تِجَارَةٌ وَلاَ بَیعٌ عَن ذکرِ اللَّهِ»(4) شود؟

عرفان قرآنی؛ ریاضت افراطی، رهبانیت محض، انزواگرایی از جامعه یا

ص: 104

جامعه گریزی ندارد، بلکه در سلوکِ قرآنی که حیات طیبه الهی است، انسان روابط چهارگانه اش را بر اساس عقل سلیم و فطرت توحیدی و وحی آسمانی و سنت قولی و فعلی انسان کامل و حقیقت محمدیه صلی الله علیه و آله و مظاهر آن تنظیم می کند و ادامه حیات می دهد. او در رابطه خود با خدا، خود، جامعه و جهان، چنان که بزرگان اهل معرفت رفتند، سیر و سلوک می کند که: «راه چنان روید که رهروان رفتند».

در این نوع زندگی، جهاد، هجرت، امر به معروف و نهی از منکر، احیاگری و اصلاح طلبی، صبر و شکیبایی، تعلیم و تربیت، سیاست و تجارت و... معنادار می شود و انسان به جایی می رسد که به جز خدا نمی بیند و جز زیبایی مشاهده نمی کند و رنگ و بوی رحمانی می یابد و توجه پیامبراعظم صلی الله علیه و آله و عترت طاهره اش علیه السلام ، به ویژه امام عصر و زمان، مهدی موجودِ موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف را به خویشتن جَلْب می کند، چنان که سلمان، ابوذر، اویس قرنی، کمیل بن زیاد نخعی و... کردند که: «اَلْعارِفُ شَخْصُهُ مَعَ الْخَلْق وَ قَلْبُه مَعَ الله لَو سَهی قَلْبُهُ عَنِ الله طَرْفَة عَیْنٍ لَمات شُوقَ اِلَیْه...».(1)

ص: 105

تَجْعَلُوا عِلْمَکمْ جَهْلاً وَ یقِینَکمْ شَکاً إِذَا عَلِمْتُمْ فَاعْمَلُوا وَ إِذَا تَیقَّنْتُمْ فَأَقْدِمُوا»؛(1) زیرا انگیزه یابی و اراده مندی نیز فرع بر درک خویشتن و معرفت به منزلت وجودی و شناخت خداست. قرآن کریم نیز بر علم و معرفت، عقلانیت و خِرَد و سپس یقین و باورهای وجودی برای تقویت انگیزه های الهی و اراده حرکت به سوی کمال مطلق تأکید می ورزد. از امام حسین علیه السلام نیز نقل شده است که فرمود: «قَد عَلِمْتُ اِنْ اَفْضَل الزّاد الرّاحِلَ اِلَیْکَ عَزْمُ ارادةٍ یَخْتارُکَ بِها.»(2) پس عزم و اراده، بر اثر بیداری و بینایی یا همان یقظه حاصل می شود که اصحاب معرفت و معنویت از آن سخن به میان آورده اند.

به تعبیر ملامحسن فیض کاشانی، همان گونه که در سفر صوری «راه بلد» لازم است، در سفر معنوی، «بصیرت» ضروری است تا راه گم نشود و انسان به مقصد برسد؛(1) چه اینکه فقدان بصیرت، او را محدود می سازد و گرفتار خودبینی یا مناظرِ منازل سلوک و متوقف می کند و شخصیت موهوم به او می بخشد که سحرخیزی و عبادت های بدون «بصیرت»، آفت های بی شماری را فراروی انسان قرار می دهد. به همین دلیل، ما در هر صبح «بصیرت» می طلبیم: «وَاجْعَلِ النّور فی بَصَری والبَصیرةَ فی دینی وَالْیَقین فی قَلْبی...».(2)

گیری از فیض و فضل های الهیه است. انسانِ صبور و شکیبا، با دلی محکم و استوار، آرام آرام منزل به منزل سلوک می کند و شتاب زدگی و جزع و فزع کردن را به کناری می نهد تا گرفتار سطحی زدگی و قشری گرایی در سیر و سلوک علمی و عملی نشود. سلوکی که بزرگان در وصفِ آن فرمودند: «با مژه کوه کندن است»، صبر لازم دارد. به تعبیر علامه حسن زاده آملی:

رُباید دلبر از تو دل ولی آهسته آهسته

مراد تو شود حاصل ولی آهسته آهسته(1)

صبر بر سه مرتبه است: صبر عوامان، صبر سالکان، صبر واصلان، و شکر نیز مربوط به شکر نعمت و شکر مُنْعِم یا خود حقّ سبحانه است.

طبق مراتب و درجات سیر و سلوکی نیز اجتناب ناپذیر است. پس تمرین تزکیه نفس و تداوم این تمرین، با حفظ مراتب تزکیه، لازم و از شرایط سیر و سلوک الی الله است: «وَالَّذینَ جَاهَدوا فِینَا لَنَهْدینَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ».(1)

ملکوت، «باده مستانه» زند و به شهود شنیداری و دیداری رسد:

دوش دیدم که ملائک دَرِ میخانه زدند ساکنان حرم ستر و عفافِ ملکوت

گِل آدم بِسرشتند و به پیمانه زدند با من «راه نشین» باده مستانه زدند

مراقبت سلوکی در سه مرحله مراقبت قبل از عمل، مراقبت حین عمل و مراقبت پس از عمل، لازم است. امام باقر علیه السلام فرمود: «الا بقاء علی العمل اشدّ من العمل»؛(1) چه اینکه اگر «عمل» دشوار است، مراقبت از عمل دشوارتر است تا عمل، از حدوث تا بقا برای خدا صورت گیرد و بازدهی معنوی و بازخوردهای سلوکی خاص به خود را داشته باشد. به تعبیر علامه جوادی آملی:

... این است که انسان کاملاً «رقیب» باشد. «رقیب»، یعنی کسی که «رقبه» (گردن) می کشد تا اوضاع را زیر نظر داشته باشد. انسان باید رقیب و مراقب خود باشد و بر اعمال خود، اشراف داشته باشد که چه می کند.(2)

مراقبت از «خود»، معلول دریافت جایگاه حقیقی و مقام خلافةاللّهی خود و گران سنگ بودن استعدادهای وجودی است؛ معلول یقین و باور به این است که خدای سبحان، احاطه و اشراف مطلق بر انسان دارد و شاهد، حاضر و ناظر بر انسان است. به تعبیر علامه حسن زاده آملی:

دایماً طاهر باش. به حال خویش ناظر باش و عیوب دیگران را ساتر باش. با همه مهربان باش و از همه گریزان باش؛ یعنی با همه باش و بی همه باش. خداشناس باش و در هر لباس باش.(3)

گاهی به خِضْر تعبیر می کنند که البته همه مراحل و منازل راه باید با اشراف و مراقبت آن انسان کامل و پخته که راه طی کرده است، صورت پذیرد.»(1) به قول علامه شعرانی رحمه الله : «حق آن است که سالک، احتیاج به استاد عارف دارد...»(2) و به تعبیر امام خمینی رحمه الله : «استاد اخلاق برای خود معیّن نمایید...».

در قرآن کریم، آیاتی مطرح شده که ضرورت «پیر راه» و «مربّی» را یادآور می شود: «یا أَبَتِ إِنِّی قَد جَاءَنِی مِنَ الْعِلْمِ مَا لَمْ یأْتِک فَاتَّبِعْنِی أَهْدک صِرَاطاً سَوِیاً»(3) یا جریان موسی علیه السلام و حضرت شعیب علیه السلام و سپس قرارگرفتن در وادی جذبات و جلوات هدایت های باطنی جناب خضر علیه السلام .(4) پرورش و تربیت همه جانبه امام علی علیه السلام در آغوش پرمهر و معرفت پیامبراعظم صلی الله علیه و آله نیز،(5) گویای نقش مربی و هادی و پیر طریق است که:

سالک نرسد بی مدد پیر به جایی بی پیر مرو تو در خرابات

بی زور کمان، ره نبرد تیر به جایی هر چند سکندر زمانی

و به تعبیر حافظ شیرازی:

به کوی عشق مَنِه بی دلیلِ راه قدم

که من به خویش نمودم صد اهتمام و نشد

البته باید بدانیم و بیابیم که استاد دو قسم است: استاد عام و استاد خاص که حضرت، انسان کاملِ معصوم علیه السلام و در عصر ما وجود مقدس و نازنین امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف است. استاد سلوکی عام نیز باید از شرایطی بهره مند باشد، چون: جامعیت، راه رفته و به مقام فناءفی الله و بقاءبالله بار یافته، صاحب نَظَر و بَصَر و دارای ولایت باطنیه بودن که می توان آن را از راه هایی مانند بررسی شخصی،

ص: 112

رجوع به اهل خُبره یا معرفی استاد شناخت و در محضر او استفاضه و استضائه کرد.(1)

این حقیر در رساله ای جداگانه، مسئله پیر راه و ضرورتِ داشتن استاد، نسبت شناسی استاد و شاگرد و آسیب های نظری و عملی را که در این زمینه وجود دارد، کوتاه بررسی کرده ام.(2)

پس به تعبیر پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله : «الرّفیق ثم السّفر.»(3) در سفر معنوی، وجود یک راهنمای کامل و پخته، ضرورت عقلی و سلوکی است و مرحوم مولی عبدالصمد همدانی در بحرالمعارف(4) و ملامحسن فیض کاشانی در رساله زادالسالک(5) و...، ضرورت، ویژگی ها، شرایط مرید و مراد و... را به خوبی بررسی کرده اند.

برخوردارند و عیوب، ضعف ها و نقصان سالک را مستقیم و غیرمستقیم در گفتار و رفتارشان یادآور می شوند و معاون بسیار خوبی در نیکی و سیر ابرارانه و قرب وجودی اند.

اساس سیر و سلوک قرآنی اند. به همین دلیل، قرآن کریم در بسیاری از مواضع بر تفکر، تدبّر و تعقل تکیه می کند و «یاد خدا» را، عامل حیات دل، روشنایی دیده و ضامنِ بودن و ماندن در صراط مستقیم الهی و روح عبادت و عبودیت برمی شمارد.(1)

سرمایه سلوک، داشتن اندیشه و تفکر عمیق و ذِکْر حقیقی و علمی و عملی است که دانش افزا و بینش آفرین است و انسان را در همه مراحل سیر و سلوکی همراهی می کند، چنان که فرمود: «إِنَّمَا أَعِظُکم بِوَاحِدةٍ أَن تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنَی وَفُرَادی ثُمَّ تَتَفَکرُوا...»؛(2) زیرا فکر الهی، خود ذکر و ذکر واقعی، خود فِکر است و سالک بایسته است بار و بال فکر و ذکر یا تعقل و تعبد را از هر تعلق و تعینی رها کند و راهی کوی دوست شود.

تفکر در خلوت و تنهایی و یاد خدا در همه شرایط، بهترین یاور سالک الی الله خواهد بود. به همین دلیل، تفکر عبادت شمرده شد و یک ساعت فکر کردن، بهتر از هفتاد سال عبادت است. ذکر نیز محدود به هیچ حدی نشده است که هر چیزی حدی دارد، جز ذکر، و سالک باید از ذکر و ذاکر و مذکور، به مذکور برسد و ذکر و ذاکر را رها کند تا از هر حجابی رهایی یابد و مذکور، معروف و مشهود حقیقی را ببیند، و لاغیر.(3)

ص: 115

نافرمانی حضرت حق سبحانه، باید عَزْمِ خویش را جَزْم کند و در تمام مدت شرط، متوجه و مراقب عمل خویش باشد و خویش را ملتزم به عمل آن شروط بداند و البته این مراقبت هرگز با هیچ کار دیگر از سفر و تحصیل و کسب و کار منافات ندارد. پس تسلط بر خود، توجه به پیمانی که با خود و خدا بسته و شروطی که گذاشته، [داشته باشد] تا عمل به عهد و پیمان و شروط استمرار یابد و نقض نگردد. پس در جمیع احوال باید مراقب خود باشد تا غفلت گریبان انسان را نگیرد.(1)

سه- محاسبه: شبآنگاهان که امور روزانه تمام شد، خویشتن را به حساب بکشد تا ببیند آیا بر سَرِ عهد و پیمان بوده است یا احیاناً نقض و نقصی رخ داده است؟ آیا با ولی نعمت خود در این عهد و پیمان خیانت نکرده است؟ اگر وفای به عهد کرد، شکر نماید و اگر سستی و فتوری رخ داد، عذرخواهی نماید و بنا بگذارد که فردا، مردانه به عمل شرط اقدام و قیام نماید که محاسبه نقاط قوّت و ضعفش را به او نشان دهد و ثمره آن، اصلاح نفس و تربیت معنوی اش خواهد شد که: «لَیْسَ مِنّا لَمْ یُحاسِبْ نَفْسَه کُل الْیَوم».(2)

بنابراین، سالک هشیار و بیدار در «گام عملی» نیز اهل تداوم و استمرار است؛ زیرا تا چنین نباشد و عمل نکند و در بین راه گرفتار رَخْوَت یا نقض عهد و پیمان و توجه به آنها و محاسبه گردد، راه به جایی نمی برد. ابو جعفر علیه السلام به زراره فرمود: «اَحَبّ الاَعْمالِ اِلی الله مادَاوَمَ عَلَیْه الْعَبد وَ اِنْ قَلَّ»؛(3) چه اینکه سیر و سلوک، ماهیت تدریجی دارد و ریاضت مبتنی بر شریعت نیز همه زمانی، همه زمینی و همه زمینه ای است؛ یعنی مقید به هیچ قیدی نمی شود. به همین دلیل،

ص: 117

علامه طباطبایی رحمه الله گریز از شریعت و گرایش به برخی ریاضت های جسمانی از سوی برخی آیین های معناگرا و حتی صوفیه را، فرار از اشقّ به اَسْهل نامیده و مرقوم داشته است: «فَاِنَّ مُتابِعَة الشَرع قَتْلٌ مُسْتَمّر لِلْنَفسِ دایمی مادَامَتْ مُوجُودُةً...»(1). در قرآن کریم نیز برای مثال، محافظت بر صلوات و مداومت بر عبادات تأکید شده است.(2) پس حضور و مراقبه لازم است: «یاأَیهَا الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَلْتَنظُرْ نَفْسٌ مَا قَدمَتْ لِغَد وَاتَّقُوااللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ»(3) یا امیرمؤمنان، علی علیه السلام فرمود: «عِبَادَاللَّهِ زِنُوا أَنْفُسَکمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ تُوزَنُوا وَ حَاسِبُوهَا مِنْ قَبْلِ أَنْ تُحَاسَبُوا».(4)

توجه و تدّبر در آیات ذیل، ما را به لزوم محاسبه و مراقبه دعوت می کند:

اول- «وَإِن تُبْدوا مَا فِی أَنْفُسِکمْ أَوْ تُخْفُوهُ یحَاسِبَکم بِهِ اللَّهُ»(5).

دوم- «وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یعْلَمُ مَا فِی أَنْفُسِکمْ فَاحْذرُوهُ»(6).

«انسانی که سالک طریق حق است، باید اهل محاسبه بوده، خود را بیازماید که آیا در مسیر و مَصْعَد خیر و سعادت خویش حرکت می کند، یا در مَهْوای شرّ و شقاوت....»(7) بنابراین، انسان باید گام های نخستین و عملی را در تحصیل معنویت و تمهید روحی و اخلاقی بردارد، تا توان گام نهادن در جاده پرپیچ وخم سیر و سلوک را بیابد و عقبات و کُتَلَ ها را پشت سر بگذارد، که راه عشق و عرفان، استواری و استقامت و صبر و صلابت می خواهد و بودن، ماندن و مراقبت کردن از سیر و سلوک الهی، مجاهدت و ریاضت می طلبد. البته کسی که برای خدا این راه را آغاز کند، هماره عنایت و حمایت الهی شامل حال او خواهد شد که بی عنایات، هیچ کاری از پیش نمی رود: «وَلَوْلاَ فَضْلُ

ص: 118

اللَّهِ عَلَیکمْ وَرَحْمَتُهُ مَا زَکی مِنکم مِن أَحَد أَبَداً وَلکنَّ اللَّهَ یزَکی مَن یشَاءُ وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ»(1).

به همین دلایل بسیار مهم، عارفان، برنامه های سلوکی را در تمام شبانه روز ترسیم و تعیین کرده اند که سالک، صبح، عصر، شب و سحرگاهان، چه برنامه های فکری، ذکری و عبادی داشته باشد و رابطه اش با خدا و مردم را چگونه تنظیم کند، خلوت و جلوتش را چگونه مدیریت نماید، محافظت بر فرایض و مراقبت بر نوافل را چگونه جامه عمل بپوشاند و به بیان دیگر، وظایف خویش را بشناسد و عمل کند و اصالت را به وظیفه گرایی با انگیزه های الهی دهد.(2)

اکنون به نمونه هایی از دستورالعمل ها اشاره می کنیم:

1. نماز اول وقت و اهمیت به حضور قلب و خلوص در نماز دادن؛

2. خدمت به والدین و رعایت احترام آنها در همه شرایط؛

3. مهربانی و شفقت بر مردم و با گشاده رویی با آنان سلوک داشتن؛

4. مراعات حقوق معلمان و عالمان دینی و اولیای مؤمن و وظیفه شناس در مقام ولایت و رهبری جامعه؛

5. توکل بر خدا در همه امور و توسل بر اهل بیت علیه السلام؛

6. دایم الوضو بودن و رعایت طهارت ظاهری و باطنی؛

7. سحرخیزی و شب زنده داری و راز و نیاز با خدا؛

8. تلاوت یک جزء قرآن در روز و اگر نشد، دست کم پنجاه آیه؛

9. تلاوت سوره یس در هر صبح؛

10. خواندن «دعای عهد» و توجه به مضامین بلند و معنویت بخش آنها؛

11. هدایت و ارشاد مردم از راه حکمت، موعظه و جدال احسن؛

12. کم گفتن و کم خُفْتن و کم خوردن و ضرورت ها را تشخیص دادن و

ص: 119

حفظ کردن؛

13. خویشتن را کوچک شمردن، البته با حفظ کرامت نفس و دیگران را از خود بهتر دانستن؛

14. درک و دریافت حضور و ظهور امام مهدی موجود موعودِ عجل الله تعالی فرجه الشریف و مترنّم به ذکر: «اَللّهُم عَرَّفنی نَفْسک فانک ان لم تعرّفنی نفسک لَمْ اَعرف نبیک، اللَّهُم عَرَّفْنی رَسُولَکَ فَانَّک اِن لَمْ تُعَرِفنی رَسُولَکَ لَم اَعْرِف حُجَّتَکَ، اللّهم عَرّفنی حُجَّتک فَانِّکَ اَنْ لَمْ تَعرِِفنی حُجَّتِکَ ضَلَلْتُ عَنْ دینی» بودن و مداومت بر صلوات بر محمد و آل محمد صلی الله علیه و آله داشتن.

ص: 120

ص: 121

ص: 123

ب) درک عظمت آزادی و پا گذاشتن بر حیطه ها، علت ها و اشراف بر آنها و درک حلقه های زنجیری روابط میان آنها و معلولات آنها و رهایی «مَنْ» از همه عوامل بیرونی و بیرون آمدن از محدودیت ها؛

ج) قرارگرفتن در جاذبیت نهایی کمال مطلق با توفیق رها شدن از درک «ذات» یا «من» تعین یافته که خود حقیقی اوست و نورگیری از فروغ ربانی و رسیدن به ابتهاج و شکوفایی.(1)

درک و دریافت می کند و آهنگ حرکت به سوی خدا را می نوازد و به سیر و سلوک می پردازد. در چنین موقعیت هایی، جذبه الهی و جلوه ربوبی، او را چون مغناطیسی می رباید و نسیمی دلربا، مهرانگیز و جان بخش، حیاتی دیگر در او ایجاد می کند: «انّ لربکم فی ایام دهرکم نفحات الا فتعرضوا لها و لاتعرضوا عنها.»(2) پس با کششی به کوششی کشیده می شود و این کشش و جذبه، او را به کوی دوست می کشاند. به تعبیر علامه تهرانی:

... در این موقع، سالک به سوی خدا، جانی گرفته و از تأثیر همان جذبه الهی تصمیم می گیرد که از عالم کثرت عبور کند و به این ترتیب که میسور است، بار سفر بربندد و از این غوغای پر دغدغه و مُولِم، خود را خلاص کند. این سفر را در عرف و اصطلاح عرفا سیر و سلوک نامند. سلوک یعنی پیمودن راه، و سیر یعنی تماشای آثار و خصوصیات منازل و مراحل در بین راه. زاد و توشه این سفر روحانی، مجاهده و ریاضت روحانی است و ... .(3)

به تعبیر علامه جعفری:

«مَن» انسان به وسیله تکامل عقلی و قلبی، از «خودِ طبیعی» می گذرد و به «مَنِ ملکوتی» راه می یابد. «مَنِ ملکوتی» است که شایستگی اشراف واقعی به جهان

ص: 125

هستی را نصیب شخص می سازد ... .(1)

سیر و سلوک «صالحانه»، عناصری دارد که عبارتند از:

1. معرفت صائب؛

2. معرفت صادق؛

3. عمل صالح.

لوازم و شرایط ثابت و پایدار آن نیز سه چیز است:

الف) خودآگاهی (معرفت نفس)؛

ب) خودنقدی (محاسبه نفس)؛

ج) خودنگه داری (مراقبه نفس).

استاد شهید مطهری در بحث عرفان و تصوف، عرفان را فرهنگی و تصوف را اجتماعی می داند، می نویسد:

عرفان به عنوان یک دستگاه عملی و فرهنگی دارای دو بخش است: بخش عملی عبارت است از آن قسمت که روابط و وظایف انسان را با خودش و با جهان و با خدا بیان می کند و توضیح می دهد. عرفان در این بخش، مانند اخلاق است؛ یعنی یک «علم» عملی است، با تفاوتی که بعداً بیان می شود. این بخش از عرفان، علم «سیر و سلوک» نامیده می شود. در این بخش از عرفان، توضیح داده می شود که سالک برای اینکه به قلّه منیع انسانیت، یعنی توحید برسد، از کجا باید آغاز کند و چه منازل و مراحلی را باید به ترتیب طی کند و در منازل بین راه چه احوالی برای او رخ می دهد و چه وارداتی برای او وارد می شود و البته همه این منازل و مراحل، باید با اشراف و مراقبت یک انسان کامل و پخته که قبلاً این راه را طی کرده و از راه و رسم منزل ها آگاه است، صورت گیرد ... .(2)

پس سیر و سلوک، همان عرفان عملی است و در آن، سازوکارهای سلوک

ص: 126

الی الله با ترسیم بدایت و نهایت حرکت به سوی حق تعالی روشن می گردد. البته «سلوک الی الله» و «سلوک فی الله»، اقتضائات خاص خود را دارد.(1) به تعبیر استاد جوادی آملی: «سیر و سلوک به سوی خدا، سیری عمودی است، نه سیری افقی.»(2) در تعابیر دیگری نیز سیر و سلوک به «سفر» موسوم و موصوف گشته که گفته اند: سفر توجه القلب الی الحقّ(3) است و سفری معنوی و درونی از عالم کثرت به جهان وحدت خواهد بود. سفر معنوی، به آمادگی نیاز دارد که «آمادگی اخلاقی» است. انسان تا در میدان جهاد اوسط که جنگ فضایل و رذایل در درون جان و نفس است، پیروز نشود، توانایی سفر عرفانی و سلوک عرفانی را ندارد. به تعبیر استاد شهید مطهری: «تا انسان از نظر روحی پاک و منزّه نباشد، نمی تواند از یک برنامه روحی بهره معنوی ببرد.»(4) در سفر معنوی حج نیز دو استطاعت لازم است:

الف) استطاعت مالی و سپس بدنی و طریقی (شرط وجوب و وجودی)؛

ب) استطاعت روحی و اخلاقی (شرط وجود).

به تعبیر شهید مطهری: «استطاعت اخلاقی و روحی، شرط وجود است ...؛ یعنی شرط مقبولیت و مفید بودن ... است.»(5) در تعریف «سفر» آمده است که سفر از ماده «سفور» است به معنای برداشتن پرده از روی یک چیز. انسان در حالت عادی، حکم آب راکد را دارد که در حوض جمع است. به واسطه رکورد، مخلوط های آب ته نشین می شود و آب بسیار صاف و زلال مشاهده می گردد، ولی همین که یک چوب داخل آب ببرید و آب را تکان بدهید و زیر و رو کنید، آن وقت می بینید چقدر کثافت داخل این آب است. در سفر،

ص: 127

ماهیت هرکس برای خودش روشن می شود.

پس در سفر معنوی نیز انسان مثل سفر ظاهری و مادی می تواند به جوهره وجودی خود پی ببرد و خویشتن شناسی کند و سرمایه های خود را بشناسد و نقاط قوّت و ضعف خود را بیابد؛ چه اینکه سفر، پرده از روی پنهانی ها برمی دارد و لایه های باطنی تر وجود آدمی را آشکار می سازد. حال وقتی در سفرهای ظاهری و آفاقی شرایط، آداب، زاد و توشه، رعایت اصول و قوانینی لازم است، در سفرهای باطنی و اَنْفُسی، به مراتب چنین لوازم و تمهیداتی ضرورت اجتناب ناپذیر است. در سفرهای ظاهری، دعاها و دستورالعمل هایی هست که مایه خیر و برکت، صحّت جسمی و روحی و لذت های معنوی و مادی است.(1) برای سفرهای معنوی نیز بایدها و نبایدهایی وجود دارد که در عالم سیر و سلوک و فرایند شکل گیری آن، ضرورت عقلی و معنوی است.

از دیدگاه علامه طباطبایی رحمه الله، پویندگان راه خدا و سالکان الهی، سائران و مسافران کوی دوست، چهار دسته اند:

الف) مجذوب محض (در تمام مسیر سلوک از جذبه الهی بهره مندند)؛

ب) سالک محض (از جذبه محرومند و از آغاز تا انجام راه، به صور ذهنیه و تفهیم و تفهم از راه کتاب و درس و بحث مشغول هستند)؛

ج) مجذوب سالک (نخست بارقه الهی جانشان را روشن و شوقی در آنها ایجاد کرده و ادامه راه را با سلوک می پیمایند)؛

د) سالک مجذوب (ابتدا در مسیر سلوک قرار گرفته و سپس بارقه عشق الهی آنها را می رُباید و می برد).(2)

ص: 128

در مجموع، «اهل معرفت معتقدند سلوک بر دو نوع است: محبوبیت و محبیت.» سلوک محبوبیت، سلوکی است که وصول، پیش از سلوک تحقق یافته. در حقیقت این دسته از سالکان، واصل اند، نه سالک. ولی در سلوک محبیت، سلوک مقدّم بر وصول است. در این مقام، سالک باید تلاش کند به مرتبه شهود برسد که انبیا و اولیای خاص خدا از گروه اول، و اصحاب یمین و اصحاب میمنه از گروه دوم هستند.(1)

در برخی از کتاب های عرفانی، راه های سیر و سلوک را جذبه، علم و عمل، ایثار، خدمت و صحبت دانسته و سیر سالکان را نیز سیر الی الله، سیر فی الله، سیر بالله، سیر من الله و سیر اجتماعی برشمرده اند.(2) بنابراین، انسان دل آگاه و فرزانه که با درک و درد حقایق سلوکی و موقعیت خویش در نظام هستی صاحب نظر است، باید ببیند آیا اهل سیر و سلوک به سوی بالاست یا گرفتار ارتجاع و انحطاط به طرف پایین؟ حرکت ارتقایی دارد یا ارتجاعی، صعودی می رود یا سقوطی، درجه و درجات می پیماید یا دَرَکه و دَرَکات؟ امیر مؤمنان، علی علیه السلام فرمود: «فَلْینْظُرْ نَاظِرٌ أَ سَائِرٌ هُوَ أَمْ رَاجِعٌ.»(3) باید بیابد در دام و دانه شیطان زندگی می کند یا با نور و رنگ و رایحه رحمان ادامه حیات می دهد؟ آیا اساساً سالک الی الله است یا نه؟

نتیجه آنکه ماهیت سیر و سلوک، ماهیتی علمی، کارکردی و عملیاتی است که در فرایند تعریف شده ای هویت یابی می کند یا با جذبه آغاز می شود و با سلوک پایان می یابد و یا با سلوک شروع شده، با جذبه به سرانجام می رسد. قرآن کریم در آیات فراوانی، به تبیین اصل سیر و سلوک و چگونگی و چرایی های آن پرداخته و در روایات تفصیل آنها بیان شده و عالمان ربّانی و

ص: 129

عارفان الهی برپایه آموزه های قرآنی و روایی، به ترسیم و تصویر منازل سالکان و مقامات سائران حقیقی اهتمام ویژه داشته و دارند.(1)

در قرآن آمده است:

قَد جَاءَکم مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَکتَابٌ مُبِینٌ، یهْدی بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَهُ سُبُلَ السَّلاَمِ وَیخْرِجُهُم مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَی النُّورِ بِإِذنِهِ وَیهْدیهِمْ إِلَی صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ(2)

پیش تر بحثی مطرح کردیم مبتنی بر اینکه قرآن کریم، آخرین و کامل ترین کتاب الهی بر اساس «اصل خاتمیت» عناصری چون «جامعیت و کمال» بوده و دربردارنده همه نیازهای ثابت و متغیر و انتظارهای بشر است. یکی از نیازهای اصولی، ثابت و فطری انسان که زیربنای همه نیازهاست، «معنویت گرایی»؛ عرفان گروی، گرایش به لقاءالله، میل به تزکیه نفس و تهذیب درون است که با عنوان سیر و سلوک به سوی محبوب و معبود از آن یاد می شود. قرآن کریم که هدف و رسالت اصلی اش «انسان سازی» است، مُحال است در زمینه های تکامل و تعالی وجودی انسان، اصول و معیارها و شرایط و دستورالعملی بیان نکرده باشد. قرآنی که عصاره پیام ها و آموزه هایش «توحید» و رسالتش تربیت توحیدی انسان است و توحیدخواهی و توحیدگروی، از نیازهای پایدار فطرت انسان است و بلکه فطرت انسان بر توحید الهی قرارگرفته، نمی تواند در برابر چنین انتظارها، خواهش ها و گرایش های انسان بی تفاوت باشد و آدمی را رها کند. قرآنی که نور الهی و هدایت، بصیرت، برهان، حکمت، موعظه و شِفاست، جنبه هدایت گری و بصیرت بخشی و اقامه برهان و طرح حکیمانه اش را در همه ابعاد وجودی انسان حفظ کرده است و این «بهترین سخن» (اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ

ص: 130

الْحَدیثِ)،(1) بهترین سخن ها و بهترین طریقه ها را برای هدایت معنوی و تربیت اخلاقی- عرفانی انسان دربردارد. قرآن که فرمود: «قَد جَاءَکم مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَکتَابٌ مُبِینٌ»، به صورت شفاف و روشن فرمود: «یهْدی بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَهُ سُبُلَ السَّلاَمِ وَیخْرِجُهُم مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَی النُّورِ بِإِذنِهِ وَیهْدیهِمْ إِلَی صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ»؛ یعنی هر انسانی که در جست وجوی رضای الهی و لقای الهی باشد، خداوند او را از نعمت های خاص معنوی و هدایت های ویژه الهی بهره مند می سازد:

الف) هدایت به راه های امن؛

ب) خروج از تاریکی و ورود به نور به اذن خدا؛

ج) هدایت به راه راست.

سپس «طریق احسن» را چنین معرفی می کند: «وَمَنْ أَحْسَنُ قَوْلاً مِمَّن دعَا إِلَی اللَّهِ وَعَمِلَ صَالِحاً وَقَالَ إِنَّنِی مِنَ الْمُسْلِمِینَ»(2) و مصداق بارز و کامل آن را، طریق پیامبراکرم صلی الله علیه و آله می داند: «قُلْ هذهِ سَبِیلی أَدعُوا إِلَی اللَّهِ عَلَی بَصِیرَةٍ أَنَا وَمَنِ اتَّبَعَنِی»،(3) چنان که در جای دیگر، پیامبراعظم صلی الله علیه و آله را در طریق و صراط مستقیم معرفی می کند: «وَادعُ إِلَی رَبِّک إِنَّک لَعَلَی هُدَی مُّسْتَقِیمٍ»؛(4) هدایتی که هم به خدای سبحان استناد دارد: «وَاللَّهُ یهْدی مَن یشَاءُ إِلَی صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ»(5) و هم به خود قرآن نسبت داده شده: «إِنَّ هذا الْقُرْآنَ یهْدی لِلَّتی هِی أَقْوَمُ»(6) و هم به رسول اکرم صلی الله علیه و آله استناد داده می شود: «وَإِنَّک لَتَهْدی إِلَی صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ.»(7) «طریق احسن» و «صراط مستقیم» را نیز به «رفیق حسن» توصیف کرد تا با نشان دادن الگوهایی که سیر الی الله داشته اند، انسانِ خواهان معنا و حقیقت، راه را گم نکند: «وَمَن یطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولئِک مَعَ الَّذینَ

ص: 131

أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیهِم مِنَ النَّبِیینَ وَالصِّدیقِینَ وَالشُّهَداءِ وَالصَّالِحِینَ وَحَسُنَ أُولئِک رَفِیقاً».(1)

همچنین قرآن کریم، صراط مستقیم را همان «دین» معرفی می کند: «قُلْ إِنَّنِی هَدانِی رَبِّی إِلَی صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ دیناً قِیماً»(2) و سپس اهل بیت عصمت و طهارت علیه السلام صراط مستقیم معرفی شده اند: «وَالله نَحْنُ الصِراطِ المُستَقیم»(3) تا مفهوم و مصداق و راه و روند و صراط و مسالک صراط که عین صراط مستقیم است، معرفی شوند و انسان، گرفتار خَبْط و خطاهایی مفهومی یا مصداقی در راه شناسی، روندشناسی و راهنماشناسی نشود که فرمود: «وَأَنَّ هذا صِرَاطِی مُسْتَقِیماً فَاتَّبِعُوهُ وَلاَتَتَّبِعُوا السُّبُلَ.»(4) به تعبیر علامه جوادی آملی:

صراط مستقیم، بزرگ راهی است که ورود به آن، ورود به حوزه امنیت، سلامت و هدایت است و ازاین رو، در روایات بر قرآن کریم و امام معصوم علیه السلام تطبیق شده است و همچنین در زبان عربی از بزرگ راه به این جهت که رهرو در آن از گم شدن مصون است، به «امام» تعبیر می شود: «وَإِنَّهُمَا لَبِإِمَامٍ مُّبِینٍ.»(5) حرکت به دنبال قرآن و امام معصوم علیه السلام نیز، گام نهادن در بزرگ راهی است که یقیناً به مقصد منتهی می شود و صراط همین بزرگ راه است.(6)

بنابراین، «وَنَزَّلْنَا عَلَیک الْکتَابَ تِبْیاناً لِکلِّ شَی ءٍ وَهُدی وَ رَحْمَةً وَ بُشْرَی لِلْمُسْلِمِینَ»،(7) معنای حقیقی خویش را دارد و راه تکامل به سوی خدا را به صورت جامع و کامل نشان می دهد و آداب و اسرار «سیر الی الله» و ابعاد و اضلاع و لایه های مختلف آن را نیز روشن می کند و بحر عمیق و ناپیداکرانه ای است که هر

ص: 132

انسانی به قدر استعداد علمی و عملی اش، می تواند در هر زمان و زمین و زمینه ای از آن بهره مند گردد. باید دانست راه های به سوی خداوند، از جهت کمال و نقصان و از نظر پرارزش و کم ارزش بودن با توجه به نزدیکی آنها به منبع حقیقت، گوناگون است، ولی صراط مستقیم، مثل اسلام و ایمان و عبادت و اخلاص و اِخْبات است... .

1. همان گونه که صراط مستقیم، هیمنه و سیطره و احاطه بر جمع راه ها دارد، صاحبان صراط مستقیم نیز که دارای ولایت الهیه اند و ولایت امر مردم نیز به آنها سپرده شده است، بر جمع مردمان هیمنه و سیطره دارند.

2. هدایت به صراط به حسب تعین معنای صراط، معنای خود را به دست می دهد؛ زیرا هدایت عبارت است از دلالت و نشان دادن غایت، به واسطه ارائه طریق که همان، به گونه ای ایصال به مطلوب است. همچنان که سُبُل خدا مختلف است، هدایت به سوی راه هایی که به خدا نسبت داده می شود، نیز اختلاف دارد. بر این اساس، هر سبیلی، هدایت مخصوص دارد که از مختصات آن است: «وَالَّذینَ جَاهَدوا فِینَا لَنَهْدینَّهُمْ سُبُلَنَا...».(1)

صراط مستقیم، امری است که در جمیع سبیل های خداوند تعالی محفوظ است و در عین آنکه با سُبُل در درجات و مراتبشان اختلاف دارند، صراط مستقیم در همه آنها و با همه آنهاست.(2)

به همین دلیل، خدای سبحان در قرآن می فرماید: «وَأَنَّ هذا صِرَاطِی مُسْتَقِیماً فَاتَّبِعُوهُ وَلاَتَتَّبِعُوا السُّبُلَ»؛(3) یعنی مصداق عینی سبیل الله را که صراط مستقیم الهی و تحت اِشراف صراط مستقیم است و مصداق آن انسان کامل و معصوم است،

ص: 133

معرفی می کند و پیروی از آن را می خواهد و می فرماید: «وَلاَتَتَّبِعُوا السُّبُلَ»؛ زیرا سبیل الطاغوت و «سبیلِ الغّی»، در برابر سبیل الله و سبیل الرّشد وجود دارد. البته در عین حال، وعده هدایت کسانی را که اهل مجاهدت و دارای اندیشه و انگیزه و اخلاق و اعمال توحیدی و پاک هستند، می دهد: «وَالَّذینَ جَاهَدوا فِینَا لَنَهْدینَّهُمْ سُبُلَنَا.»(1) تا از طریق سبیل الله که راه های کوچک است، به «صراط الله» که بزرگ راه است، بپیوندد و سبیل به صراط منتهی شود. در آیه مورد بحث، «یهْدی بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَهُ سُبُلَ السَّلاَمِ»(2) را مطرح کرد و به تعبیر علامه جوادی آملی: «سُبُلَ السَّلاَم، همان سلامت در نشئه های سه گانه میلاد، موت و مبعث است.»(3) «هدایت به سُبُل سلام که با سلامت به مقصد رساندن است و ویژه طالبان رضوان الهی است...».(4)

حال آیا این کتاب هدایت الهی که کتاب توحیدی، معرفت و ولایت است، انسان را در صراط سلوک الی الله هدایت نمی کند و سُبُل سلام را نشانِ او نمی دهد؟ کتابی که «نور» است و «تبیان»، نمی تواند درخصوص مقصد عالیه انسانی، یعنی توحید و لقای رب بی توجه باشد و انسان ها را به حال خود واگذارد و دردهای آنها را درمان نکند و نیازهای آنها را تأمین ننماید. اگرچه سُبُل و راه های به سوی خدا فراوان است و پیامبراکرم صلی الله علیه و آله نیز فرمود: «اَلطّرُق اِلیَ الله بِعَدَد اَنْفاسِ الْخَلائِق»،(5) صراط مستقیم را بر همه آنها هیمنه و احاطه می بخشد و همه راه های گوناگون را جهت می دهد و به صراط منتهی می سازد، تا از رهگذر کثرت به وحدت تبدیل شود: راه نماز، راه خدمت به خلق، راه حج،

ص: 134

خمس و زکات، راه امر به معروف و نهی از منکر، راه گِره گشایی از مشکلات مردم، راه خدمت به والدین، احترام به رهبر، معلم و همه صاحبان حقوق معنوی و...، راه تجارت مشروع، سیاست عادلانه، عبادت خالصانه، تعلیم و تربیت الهی و... .

ازاین رو، همه احکام و حکمت های الهی، مصداق «یهْدی بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَهُ سُبُلَ السَّلاَمِ» است(1) و از نظر مصداقی و کارکردگرایانه نیز «نور» و «صراط مستقیم»، به وجود مقدس پیامبراکرم صلی الله علیه و آله، امام علی علیه السلام یا همه پیشوایان معصوم علیه السلام تفسیر شده است(2) که ذکر بطون آیات است تا رونده راه خدا، نشانه های محکم و اسوه های حسنه را در طریق اَحْسن الهی مشاهده کند و با آنها از نظر عقیدتی، اخلاقی و عملی تشابه یابد و سنت و سیره علمی و عملی آنان را چراغ هدایت و معیارهای قول و فعل خویش قرار دهد.

البته چنان که اشاره شد، «یهْدی بِهِ اللَّهُ» به جمله «مَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَهُ» مقید شده است تا شرط هدایت پذیری و شمول عنایت خدا گردد. به تعبیر علامه طباطبایی رحمه الله :

وقتی هدایت بالقوّه اش فعلیت پیدا می کند که مکلّف، پیرو رضوان و خشنودی او باشد، پس مراد از «هدایت» در اینجا، هدایت به معنای رساندن به مقصد است، نه هدایت به معنای نشان دادن راه، و آن این است که پیرو رضوان خود را در راهی از راه های سلام خود یا در همه راه های سلام خود کند و یا وارد در بیشتر آن راه ها، یکی پس از دیگری بسازد... .(3)

بنابراین، معلوم می شود کسانی که خواهان سیر و سلوک برای خدا هستند، نه کشف و کرامات و خوارق عادات، کسانی که با صدق و صفا خواهان راهی

ص: 135

هستند که به تکامل حقیقی برسند و سلوک تا شهود را بپیمایند، هدایت های ویژه الهی شامل حال آنها می شود و «راه سَلام» که راه «عافیت و امنیت»، هدایت و استقامت است و آنها را به «رشد»، فَلاح، فوز و فیض الهی می رساند، پیش روی آنها قرار می گیرد.

قرآن کریم، حامل همه «راه های سلام» از حیث نظری و عملی است و مصداق روشن راهِ خدا را نیز، پیامبراعظم صلی الله علیه و آله و اهل بیت عصمت و طهارت علیه السلام معرفی می کند. به همین دلیل، «وَیهْدیهِمْ إِلَی صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ» را نیز ذکر کرد تا بفهماند صراط مستقیم، «راهی است مهیمن و سرآمد بر همه راه های دیگر خدای تعالی. قهراً هدایت به سوی صراط مستقیم نیز، هدایتی مهیمن بر دیگر اقسام هدایت است؛ هدایت هایی که مربوط به سُبُل جزئی است.»(1) البته پیوند وجودی و اتحادِ صراط و سالک نیز روشن شده است.(2)

قرآن کریم که «هدایت اقوم» انسانِ در «أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ» را به عهده گرفت؛ یعنی شریعت با فطرت، هم گرایی حقیقی دارد، ضمن اینکه راه های اصلی و فرعی را در رفتن به سوی خدای سبحان نشان داده، عوامل و موانع تکامل و سیر و سلوک را نیز معرفی کرده، راهزن های این راه نیز را نشان داده و آفت ها و آسیب های این راه را نیز به خوبی تبیین کرده است و شیطان بیرونی و وسوسه های درونی را که در کمین انسان هستند تا صراط مستقیم و سبیل سَلام را نپیماید، دشمن آشکار انسانِ سالک الی الله معرفی کرد و از مؤمن آل فرعون، شهید سوره یس و آسیه همسر فرعون، و در برابر آنان از بَلْعم باعورا، ابی لهب و همسر لوط سخن به میان آورد تا همه حجت را بر انسان تمام کند و سخن

ص: 136

ناگفته ای باقی نگذاشته باشد.

ص: 137

إِیمَاناً...»(1) و ... . یا آیاتی که بحث «دَرَجه» را مطرح فرمود؛ مثل «یرْفَعِ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا مِنکمْ وَالَّذینَ أُوتُوا الْعِلْمَ درَجَاتٍ»(2)، «تِلْک الرُّسُلُ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَی بَعْضٍ مِنْهُم مَن کلَّمَ اللَّهُ وَرَفَعَ بَعْضَهُمْ درَجَاتٍ...»(3)، «درَجَاتٍ مِنْهُ وَمَغْفِرَةً وَرَحْمَةً وَکانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً»(4)، «وَتِلْک حُجَّتُنَا آتَینَاهَا إِبْرَاهِیمَ عَلَی قَوْمِهِ نَرْفَعُ درَجَاتٍ مَن نَشَاءُ إِنَّ رَبَّک حَکیمٌ عَلِیمٌ»(5) و «وَهُوَ الَّذی جَعَلَکمْ خَلاَئِفَ الْأَرْضِ وَرَفَعَ بَعْضَکمْ فَوْقَ بَعْضٍ درَجَاتٍ لِیبْلُوَکمْ فِی مَاآتَاکمْ ....»(6) همچنین در آیاتی، دو مرحله تکاملی انسان سالک الی الله را مطرح فرمود که بسیار آموزنده و ارزشمند است:

الف) «لهم درجات ...»؛(7)

ب) «هُمْ درَجَاتٌ عِنْد اللَّهِ وَاللَّهُ بَصِیرٌ بِمَا یعْمَلُونَ.»(8)

سپس در تفسیر درجه پذیر بودن و درجه دار شدن انسان ها در سیر و سلوک الی الله می فرماید: «وَلِکلٍّ درَجَاتٌ مِمَّا عَمِلُوا وَمَا رَبُّک بِغَافِلٍ عَمَّا یعْمَلُونَ»(9) یا فرمود: «وَلِکلٍّ درَجَاتٌ مِمَّا عَمِلُوا وَلِیوَفِّیهُمْ أَعْمَالَهُمْ وَهُمْ لاَ یظْلَمُونَ.»(10) چنان که معرفت و علم را امتیاز و درجه برای انسان معرفی کرد،(11) مجاهدت در راه خدا را نیز عامل امتیاز و برتری و درجه آفرین معرفی فرمود: «فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجَاهِدینَ عَلَی الْقَاعِدینَ أَجْرَاً عَظِیماً»(12) یا «الَّذینَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ أَعْظَمُ درَجَةً عِنداللَّهِ وَأُولئِک هُمُ الْفَائِزُونَ»(13) و ... .

ص: 139

در روایات نیز بحث درجه پذیری و مراتب برداری ایمان، اسلام و ... مطرح شده است:

الف) رسول الله صلی الله علیه و آله :

اِنَّ اَعَلی منازل الایمان درجةٌ واحدةٌ من بَلَغ الیها فقد فازو ظَفَر، و هُوَ اَنْ ینْتَهی بسریرته فی الصّلاح اِلی اَنْ لایبالِی لَها اِذا ظَهَرَتْ و لایخاف عِقابِها اذا اشتَتَرتْ.(1)

ب) امام صادق علیه السلام :

اِنَّ الایمانَ عَشْرُ دَرجاتٍ بمنزلة السُّلَّم، یصْعَد مِنهُ مِرْقاةٌ بَعْدَ مِرْقاةٍ، فَلایَقوُلنَّ صاحِبَ الْاِثْنَینْ لِصاحِبِ الواحِد: لَسْتُ عَلی شَئیٍ، حَتّی ینْتَهیالعاشر، تُسقِطِ مَنْ هو دوُنَکَ فَیسَقْطُکَ مَنْ هُوَ فَوْقَکَ، وَ اذا رأیت مَنْ هو اَسْفَلُ مِنْکَ بِدَرَجَةٍ فَاْرْفَعْهُ اِلَیْکَ بِرِفقٍ، و لاتَحْمِلَنَّ عَلَیْهِ ما لایَطیقُ فَتَکْسِرَهُ، فاِن من کَسَرَ مؤمناً فَعَلَیْه جَبْرُهُ.(2)

ج) امام صادق علیه السلام :

اَلْمؤمِنوُنَ عَلی سَبْع دَرَجاتٍ، صاحِبَ دَرَجَةٍ مِنْهُمْ فی مَزید مِنَ اللهِ عَزَّوَجَل.(3)

د) امام علی علیه السلام :

الیقین علی اَرْبعَ شُعَبٍ: علی غایة الفهم، و غمرة العلم، و زُهْرَة الحُکْمُ، و روضة الحلم، فَمَن فَهِمَ فَسَّرَ جُمَل العلم، و مَنْ فَسَّر جُمَل العلم عَرَفَ شَرایع الحُکم، و مَنْ شرایع الحکمِ حَلُمَ وَ لَمْ یَفْرُطْ فی اَرَه و عاشَ فی النّاس ....(4)

ه ) امام رضا علیه السلام :

الایمان فوق الاسلام بدرجة و التقوی فوق الایمان بدرجة و الیقین فوق التقوی بدرجة و لو یقَسِّم بینِ العِباد شئی اهل من الیقین.(5)

ص: 140

با توجه به اینکه هم سیر و سلوک از نظر هویت و ماهیت و هم مراتب سیر و سلوک و اقسام و درجات آنها را با استفاده از آموزه های اسلامی مطرح کردیم، معلوم شد منطق اسلام، برترین و کامل ترین منطق در طرح آموزه های معنوی و سلوکی است و تربیت اسلامی از رهگذر اسلام، تربیتی جامع الابعاد است. پس سالک، نه اهل درون گرایی صرف و نه برون گرایی محض خواهد بود، بلکه جامع درون گرایی و برون گرایی است.

عرفان اسلامی نیز عرفانی جامع و کامل است و عارفِ مسلمان نیز عارفی است که درد خدا و خلق و از نظر معرفت شناختی، عقل و عشق را به هم می پیوندد و از دیدگاه جامعه شناختی، رسالت و مسئولیت هدایت مردم و سازندگی اجتماعی و تحقق عدالت اجتماعی دارد و از بعد روان شناختی، انسانی اهل عاطفه، مهرورزی و شفقت بر خلق است. پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله فرمود: «اَلْاِسْلامُ یَزیدُ وَ لایَنْقُص»؛(1) چه اینکه عرفان، با فطرت انسان ها، عقلانیت دینی و ابزاری، سیاست ورزی، مدیریت علمی بر جامعه بشری و عمران و آبادانی منافات ندارد. ازاین رو فرمود: «اَلْاِسْلامُ یَعلوُا وَ لایُعْلی علیه»؛(2) چه اینکه فرهنگ و معارف اسلامی، از جامعیتی برخوردار است که عرفان و سیر و سلوکش نیز «همه جانبه» و همه سونگرانه است و پیامبراسلام صلی الله علیه و آله فرمود: «اِنَّ دینَ اللهِ تَعالی لَنْ یَنْصُرَهُ الّا مَنْ حاطَهُ مِنْ جَمیع جَوانِبِه.»(3) پس «لاشَرفٌ اَعْلی مِنَ الْاِسْلام».(4)

حال عرفانی که در بعد معرفتی علمی و جنبه معنویتی و عملی از چنین اسلامی که اسلام نبوت و امامت و اسلام قرآن و عترت است، تغذیه کند، عرفانی کارآمد، پویا و پایا، جامع و کامل، و عرفان فرد و جامعه، و عرفان دنیا و آخرت است و انسان خدایی، الهی و رحمانی تربیت می کند، چنان که امام رضا علیه السلام فرمود:

ص: 141

لایَکوُن مَؤْمِناً حَتّی یَکُونُ فیه ثَلاثُ خصالٍ: سنة من ربّهُ سُنَّة مِن نَبیه صلی الله علیه و آله وَ سُنّة مِن وَلیّه علیه السلام . فامّا السُنّة من ربّه فکتمان السّر و امّا السنّة مِنْ نبیه صلی الله علیه و آله فَمَدارَاة النَاسِ وَ امّا السنّة مِنْ وَلیه علیه السلام فَالْصَبرِ فی البأساء و الضرّاء.(1)

عارف مؤمن و مؤمن عارف، ویژگی های الهی، نبوی و ولوی دارد و در دستگاه اسلام ناب، به گونه ای تربیت می یابد که رابطه خود را با خدا، خود، جامعه و جهان، بر محور قرآن و سنت و با محوریت رابطه خود با انسان کامل، هدایت، تعدیل و تنسیق و تنضید و تنظیم می کند.

پس جوهر و روح عرفان اسلامی، «عبودیت» است و مغزای سلوک قرآنی، «بندگی خدا»ست که تنها در سایه ایمان به خدا و عمل صالح حاصل شدنی است، چنان که امام صادق علیه السلام در حدیثی، درباره پیوند و تناسب میان حروف و معانی پیرامون کلمه «عبد» می فرماید:

عبد، مرکب از سه حرف «عین، باء و دال» است. «عین» اشاره به علم بنده به پروردگار خویش، «باء» دلالت بر «بون»، یعنی دوری قلب از خدا و «دال» دلالت بر «دنّو» یعنی نزدیکی بنده به پروردگار دارد.(2)

البته عبودیت، از رهگذر عبادت و عبد شدن به دست می آید و هر کدام نیز مراتب و درجاتی دارد.

ص: 142

کفَی بِالْمَرْءِ جَهْلاً أَلاَّ یعْرِفَ قَدْرَهُ».(1)

ازاین رو، خویشتن شناسی، خویشتن یابی و خویشتن باوری، از اسرار سیر و سلوک و رازهای روندگی به سوی خداست که «کمال مطلق» است و در این «شدن»، «با خود یگانگی» و آشنایی با آشنای درون، در حقیقت به استخدام درآوردن همه زمینه ها و شرایط تعالی و توسعه وجودی و تسخیر همه موانع رشد و فلاح و غلبه بر آنهاست؛ زیرا «با خود یگانگی»، از بزرگ ترین «بیماری» گردیدن و شدن و بازدارنده معنویت حقیقی است و «با خود یگانگی»، درمان همه دردها و شِفای همه بیماری هاست که «دَائَکَ فیکَ وَ دَوائَک فیکَ».(2)

پس در گردیدن های تکاملی، باید به خویشتن خویش برگردیم که این نقطه عطف و سرآغاز حرکت حقیقی از قوّه به فعل است. بصیرت به نفس و بیداری درونی و هشیاری قلبی به صورت دایمی، ضامن اجرایی حرکت تعالی بخش از حدوث تا بقاست و تبدیل دانستن ها به داشتن ها و دانایی به دارایی، درک های عقلانی به درک های وجدانی و تعبیرها به تجربه ها و تفسیرها به تصبیرها و تغییرهای نهادی و جوهری پی درپی و فزاینده و کوثرگونه است که انسان بیدار و پایدار در مسیر شدن، هرگز با سکون رابطه ای ندارد و همواره در سلوک زندگی می کند تا لحظه به لحظه در حال نوشوندگی و تجدید حیات باشد و «خلق جدید» را در درون خویش تجربه کند و آفرینش گری را در زایش ها و پویش های پایان ناپذیرش احساس و ادراک نماید. به همین دلیل، سالکِ عارف هرگز «پیر» نمی شود و همواره «جوان» است و کهنه نمی گردد و «نو» می ماند و هر روزش «عید» است؛ زیرا از مرحله ای به مرحله بالاتر و از طوری به طوری والاتر در گردیدن و شدن است «و هر دَم از این باغ بری می رسد و تازه تر از

ص: 144

تازه تری می رسد» را با دیده دل می بیند و با همه وجودش شهود می کند.

آری، چنین انسان های تکاپوگرِ عرصه معرفت و معنویت و عبودیت، روزهای تکراری و شب های شبیه به هم ندارند و با روزمرّگی بیگانه اند، بلکه در هر آن و لحظه ای، «چیز دیگری» غیر از آن و لحظه قبل هستند و در شکار دایم با شدن دایم به سر می برند و... .

ص: 145

شد، در «تحوّل دایمی» و «خَلْق مُدام» وجودی است: «وَقَد خَلَقَکمْ أَطْوَاراً.»(1) پس انسان صائِر الی الله و سائر به سوی حضرت دوست، از طوری به طوری و از مقامی به مقامی دیگر در حال دگرگونی نهادی و حرکت جوهری اشتدادی است که «معرفت به کمال» و «عشق به کمال» او را ناآرام و بی قرار ساخته و رفتن، شدن، نماندن و نبودن را لازمه جدای ناپذیر زندگی اش کرده است. «وَلِما یُحْییکُمْ» که بر اثر استجابت فرمان خدا و فراخوان رسول خدا صلی الله علیه و آله، اجازه توقف و تحجر به او نمی دهد، همان گونه که استاد شهید مطهری درباره فلسفه اعتقادی خلق جدید عارفان می نویسد: «در هر آن، جهان موجود می شود و معدوم می گردد. عالم، آن به آن معدوم می شود و خلق می شود».(2) به تعبیر مولانا:

هر نفس نو می شود دنیا و ما صورت از بی صورتی آمد برون در وجود آدمی جان و روان هر زمان از غیب نو نو می رسد

بی خبر از نو شدن اندر بقا باز شد کِنّا الیه راجعون می رسد از غیب چون آب روان وز درون جان، تن برون شو می رسد

چنان که در فصوص الحکم آمده است:

و اما اهل الکشف فانّهم یرون ان الله یتجلّی فی کُلّ نَفَسٍ ولاتیکرّر التّجی. و یرون ایضاً شهوداً انّ کلّ تجلّی تَعْطی خلقاً جدیداً و یذهب بخلق. فَذَهابُه هو عین الفناء عند التجلّی و البقاء لِما یعْضیه و التجلّی الآخر فافهم.(3)

به تعبیر بسیار شیرین و دل نشین و راه گشای شیخ شبستری:

از آن جانب بود ایجاد و تکمیل

وزین جانب بود هر لحظه تبدیل

بنابراین، انسانِ به عقلِ سلیم رسیده و دارای قلبِ سلیم و شائق شهود

ص: 147

اسمای جمال و جلال الهی، هر آینه در تبدیل و تحویل وجودی خویش است و فیض و فضل الهی را در سیر و سلوکش حسّ می کند و جذبه و جلوه حق را می بیند: «عَلَی أَن نُبَدلَ أَمْثَالَکمْ وَنُنشِأَکمْ فِی مَا لاَ تَعْلَمُونَ»(1) و «إِن یشَأْ یذهِبْکمْ وَیأْتِ بِخَلْقٍ جَدید.»(2) پس همان گونه که فیض الهی، دم به دَم اعطای وجود می کند و از باب «رحمانیت»، همه هستی را دربرمی گیرد، برای سالکان که اهل ایمان، ایقان و تقوا هستند نیز لحظه به لحظه افاضه می گردد: «فَسَأَکتُبُهَا لِلَّذینَ یتَّقُونَ».(3)

هر سالکی به طباق طبیعت وجودی و وِزان مزاج خویش و استعداد و قابلیتی که دارد، می تواند اسمی از اسماءالله یا اسمایی از آن اسماءالله را بخواند و رو به پیش حرکت کند: «وَلِلّهِ الْأَسْماءُ الْحُسْنَی فَادعُوهُ بِهَا»(4) تا خدای سبحان بر او تجلی نماید که این تجلی بر سه نوع است: تجلی افعالی، تجلی صفاتی و تجلی ذاتی. در تجلی ذاتی، سالک به طور مطلق در حق فانی می شود یا در تجلی رحمانی، از فیض عام و در تجلی رحیمی از فیض خاصی که افاضه کمالات معنوی است، بهره می گیرد.

چنین معنایی دست یابد، به نشستن، ایستادن، خوابیدن و رفتن خود جهت الهی و نشانِ آن بی نشان می بخشد و بر محور آگاهی، آزادی، انتخاب و مسئولیت می رود و به هدایت تشریعی، حرکت تشریعی را عمق می بخشد و معنامند می کند که هدفِ حیاتِ معقول چنین است. پس آیه «الَّذینَ یذکرُونَ اللَّهَ قِیاماً وَقُعُوداً وَعَلَی جُنُوبِهِمْ وَیتَفَکرُونَ فِی خَلْقِ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هذا بَاطِلاً سُبْحَانَک فَقِنَا عَذابَ النَّارِ»،(1) یعنی حرکتی مبدأ و معادباورانه و سلوکی هدفدار و جهت دار در همه حالات و آنات، که سفر عشق و عرفان و سلوک معرفت و محبت و صیرورت عقلانی و عبودی پایان ناپذیر است و انسان در عالی ترین مرحله، مخاطب به خطاب «ارجعی» خواهد شد؛ یعنی از «یاأَیهَا الْإِنسَانُ إِنَّک کادحٌ إِلَی رَبِّک»، به «یا أَیتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِی إِلَی رَبِّک رَاضِیةً مَرْضِیةً»(2) تحول و تکامل می یابد؛ زیرا به آیه «یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا اسْتَجِیبُوا لِلّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذا دعَاکمْ لِمَا یحْییکمْ»(3) لباس عمل پوشانده و از رهگذر ایمانِ آگاهانه و استجابت عاشقانه و عمل صالحِ مبتنی بر شریعت و ولایت، به میخانه عشق و لقا و بهشت دیدار و رضوان الهی فراخوانده می شود.

ازاین رو، نمازها، روزه ها، سکوت ها و سخن های چنین انسان هایی، که هویت بشری را به هویت انسانی و سپس هویت الهی تبدیل کردند و از حیات طبیعی به حیات طیبه رسیدند، هر روز و شب با روز و شب های گذشته فرق دارد و چنین نمازهایی است که معراج، نردبان تکامل، تقرب بخش و تکامل آفرین است.

اگر عرفان و عشق و عقل و دل در چنین حرکتی دست به دست هم دهند و معاضد هم باشند، شور و شیدایی ویژه ای را می آفرینند و سالک را به سوی

ص: 149

ابدیت سیر می دهند تا بدایت و نهایت سیر و سلوک را بپیماید و راه بی نهایت را در پیش گیرد که:

روز اول که سَرِزلف تو دیدم گفتم

که پریشانی این سلسله را آخر نیست

مصداق «وَمَن دخَلَهُ کانَ آمِناً»(1) خواهد شد که «اَلْفَقرُ فَخْری َو بِهِ اِفْتَخَر»،(2) از نشانه های سلوک محمدی صلی الله علیه و آله است که او را به «دنَا فَتَدلَّی»(3) صعود و ارتقا داده است. پس راه الهی و سلوک الی الله، راهی به سوی بالا رفتن، تصعید یافتن و توسعه وجودی پیدا کردن از خاک تا خداست. ازاین رو، باید پله پله، آرام آرام و با صبوری و بصیرت رفت که راهی پر خطر و خطیر است و مَهالِک بی شماری در صراط مستقیم سلوک وجود دارد و هشیاری و بیداری و عنایت و حمایت حضرت حق را می طلبد. پس: «اللّهُمَّ رَبَّنَا أَنْزِلْ عَلَینَا مَائِدةً مِنَ السَّمَاءِ تَکونَ لَنَا عِیداً لِأَوَّلِنَا وَآخِرِنَا».(4)

نتیجه آنکه، سلوک، پیمایشِ فاصله سلوک تا شهود و برداشتن فاصله فراق و وصال، و از بین بردن حجاب فصل و وصل است. ولی سالک در سلوک به سوی مسلوک الیه باید بداند که اگر اندیشه و انگیزه صائب و صواب را صادق و صالح بپیماید، مصداق «یحِبُّهُمْ وَیحِبُّونَهُ»(5) و «رَاضِیةً مَرْضِیةً»(6) می شود و راه دشوار، آسان، و تلخی ها، شیرین خواهد شد. پس «اِلهی اَنَا الْفَقیرُ فی غَنایَ فَکَیْفَ لاَاکوُن فَقیراً فی فَقْری».(7)

هرگز در آن گرفتار نشود و این، نوعی «خودشناسی و خودسازی» می خواهد. اینکه در آیه یاد شده، «إِن کنتُم لاَ تَعْلَمُونَ» آمده است، شاید ناظر به این معنا باشد که اگر به خود برگردد و حجاب ها را کنار بزند و به اعماق وجود خویش راه یابد، بسیاری از معارف الهی و حقایق امکانی را درمی یابد: «یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا عَلَیکمْ أَنْفُسَکمْ....»(1)

یکی از لطایف و رقایقی که دارد، همین است به تعبیر علامه حسن زاده آملی: «انسان، بزرگ ترین جدول بحر وجود، جامع ترین دفتر غیب و شهود و کامل ترین مظهر واجب الوجود است.»(2) حال چنین مَظهر الهی که صلاحیت جانشین شدن خدا و امانتداری او را یافته است، می تواند لایه های وجودی و ساحت های باطنی تر هستی خویش را به دست آورد و حقایق را از خویشتن خویش بگیرد و در عین حال، به انسان کامل معصوم علیه السلام که «امام مبین»، «کتاب مبین»، «لوح محفوظ» و « رَقِّ منشور» خدا هستند، برسد؛ زیرا علوم و معارف نزد آنهاست و آن انسان هایی که «خلیفةالله» و «حجةالله» و «صراط الله» هستند، پیران طریق و راهنمایان و راهبران سالکان کوی حقند و سلوک منهای ولایت آنها، سقوط است نه صعود.

پس نخست: از خود بطلبیم هر آنچه خواهیم؛ که ما هر چه داریم، از حقیقت محمدیه صلی الله علیه و آله و علویه و ولویه است.(3) همچنین خویش را در پرتو شعاع وجودی و انوار معارف و هدایت های انسان های کامل الهی قرار دهیم تا از انحراف و کژراهه رفتن مصون و محفوظ باشیم و بمانیم؛ که طی راه حس به عقل، و از عقل به قلب، مخاطرات فراوان دارد و با شفیع و وسیله رفتن که مصداق کامل آنها اهل بیت علیه السلام هستند، انسان را از هر گزند حفظ می کند: «اِلهی

ص: 152

اَقمِنْی فی اَهْل وِلایَتِکُ مُقامَ رَجاَ الزّیادة مِنْ مَحَبّتکَ»(1) که پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله فرمود: «اِنمَّا مَثَلُ اَهُلَ بَیْتی فیکُمَ کَسَفینةُ نوحٍ مَن رکبها نجی و تخلّف عنها غَرِق».

مِنکمْ وَالَّذینَ أُوتُوا الْعِلْمَ درَجَاتٍ»(1) می گردد.

سالک در پرتو ایمانِ آگاهانه و مبتنی بر آگاهی مؤمنانه یا به تعبیر دیگر، علم و ایمان، رفعتِ وجودی می یابد و راه های آسمان را می پیماید و چون ادریس پیامبر علیه السلام ، «وَرَفَعْنَاهُ مَکاناً عَلِیاً»،(2) «مکانت» و «علو» در ماورای جهان ماده و طبیعت تحصیل می کند. بر این اساس، رونده ای است «بَرَنده» دیگران و رهروی است که راهبر سالکان دیگر نیز خواهد شد و صیرورت (گردیدن) و تصیر (گرداندن) را با هم جمع کرده یا «سیر من الخلق الی الحق» را با «سیر من الحق الی الخلق بالحق» با هم پیوست داده و در حیات نورانی اش متبلور ساخته است.

بنابراین، کسانی که ایمان، زینت و زیبایی خانه خرد و منزلِ دل آنها شده است، نزول هر آیه ای از قرآن و تلاوت و تدبّر هر آیه ای از قرآن، مایه زیادت و فزونی ایمان آنها می شود: «وَإِذا مَا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ فَمِنْهُم مَن یقُولُ أَیکمْ زَادتْهُ هذهِ إِیمَاناً فَأَمَّا الَّذینَ آمَنُوا فَزَادتْهُمْ إِیمَاناً وَهُمْ یسْتَبْشِرُونَ»(3) و در درون به ابتهاج و سرور می رسند و یاد خدا، دل های آنان را به جوشش و جنبش درمی آورد و ایمان فزاینده می یابند و بر خدا توکل و راه الهی را طریقت می کنند: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذینَ إِذا ذکرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَإِذا تُلِیتْ عَلَیهِمْ آیاتُهُ زَادتْهُمْ إِیمَاناً وَعَلی رَبِّهِمْ یتَوَکلُونَ».(4)

چنین انسان هایی، برگزیدگان الهی برای مجاهده و هجرت در راه خدا، و هدایت یافتگانی برای «انابه» به درگاه الهی هستند: «اللَّهُ یجْتَبِی إِلَیهِ مَن یشَاءُ وَیهْدی إِلَیهِ مَن ینِیبُ»؛(5) زیرا کسانی که فطرت و سریره سلیم دارند و معصومیت فطری خویش را صیانت کرده، استعدادهای سلوکی خویش را در پرتو هدایت های عقلانی و

ص: 154

وحیانی پرورش داده اند و در این مسیر، از انگیزه، اندیشه، اخلاق، اعمال و همه مناسبات وجودی خود مراقبت نموده اند و خویشتن را تحت تربیت «انسان کامل» نهاده و شاگرد مکتب معرفتی و معنویتی آنان گشته اند، «اجتباء» و «اهتداء» شامل حالشان می شود. پس، یا مجذوب سالک و یا سالک مجذوب می گردند و در صراط مستقیم سلوک، بانشاط و پرطراوت، مقامات معنوی را یکی پس از دیگری پشت سر می گذارند تا به سرمنزل مقصود، که قرب و لقای رب است، برسند و «عِند مَلِیک مُقْتَدرٍ»،(1) منزل و مسکن آنها شده است.

چنین انسان هایی نشانه های خدا، متخلق به اخلاق الهی و پرچم های هدایت و معنویت هستند و حجت های حضرت حق در میان خلق در هر عصر و زمانی شمرده می شوند تا کسانی از انسان های مادیت زده و دچار بحران معنویت و هویت گشته، بهانه ای نداشته باشند. پس اینان بر همه حجاب های درون و برون غلبه کرده و در عمل راه «رفتن»، «شدن» و معنویت گرایی فزاینده و پیش برنده را فراروی دیگران نهاده اند و از همین «دامگه حادثه» و «دیر خراب آباد» و زندان طبیعت، خراباتی شده و به دیار حقیقت سرسپرده شده و منزل و مقام یافته اند: «طُوبَی لَهُمْ وَحُسْنُ مَآبٍ»(2) و «وَفِی ذلِک فَلْیتَنَافَسِ الْمُتَنَافِسُونَ».(3)

ص: 155

معرفت به خدا و اسما و اوصاف الهی و سیر و سلوک یا پیمودن مقامات و قطع مسافات و منازل است، برای این است که انسان سالک در پرتو شناخت و بندگی خدا، به مقام توحید، آن هم توحید معرفتی و توحید صمدی برسد و خداگرایی، خداباوری، خداجویی و خداخویی، همه هستی او را پوشش دهد و معنا بخشد و انسان در حقیقت «الهی و خدایی» گردد و مظهری از اسمای جمال و جلال و جلوه ای از حق سبحانه یا «وجه الله» شود.

پس یاد خدا و توجه قلبی و همه جانبه به خدا، روح و مغزای عرفان اسلامی است که به «ذکرالله» موسوم و موصوف است، اعم از ذکر لفظی و ذکر قلبی که هر کدام در مرتبه خود، کارآمد و مثبت خواهد بود. ذکر لفظی، یا باید مقدمه ذکر قلبی گردد یا خود نشانه ای و معلولی از ذکر قلبی و باطنی باشد. به بیان دیگر، این دو، باید لازم و ملزوم هم قرار گیرند و مکمّل باشند تا سالک در هیچ لحظه ای از خدا غافل نشود و این یاد خدا، او را به کمال انقطاع و «الهی هب لی کمال الانقطاع الیک ...»(1) برساند. ازاین رو، قرآن کریم مراتب و اقسام ذکرِ معرفتی را ارائه می دهد که از هر افراط و تفریطی به دور است؛ ذکری که معنا و قلمرو وسیع دارد. ذکر فقط به الفاظ و عبارات بسنده کردن و به آنها محدود نشده، بلکه حقیقت ذکر منظور گردیده است. به همین دلیل، «ذکر» و «ذاکر» بودن با جنگ و جهاد، تجارت و بازرگانی، تعلیم و تربیت، فعالیت های اجتماعی و سیاسی و ... سازگار است و تابع جمع و اعم از ذکر لفظی، قلبی و عملی است. مثلاً در آیه «یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا إِذا لَقِیتُمْ فِئَةً فَاثْبُتُوا وَاذکرُوا اللَّهَ کثِیراً لَعَلَّکمْ تُفْلِحُونَ»،(2) جهاد با دشمن بیرونی و جنگ در میدان کارزار را با ثبات و استقامت در آن و سپس «وَاذکرُوا اللَّهَ کثِیراً» جمع کرده است؛ یعنی در عین حال که با

ص: 157

دشمن می جنگید، زیاد خدا را یاد کنید و خدا را فراموش ننمایید. این مسئله، چند معنا دارد:

الف) جنگ و جهاد نیز باید برای خدا باشد، نه قدرت، ثروت و ... که این نوعی یاد خدا است.

ب) اصل جهاد در راه خدا، مصداقی از ذکرالله است؛ یعنی ذکر عملی است.

ج) یاد خدا، مایه آرامش دل و قوّت قلب و ایمان و همان تضمین ثبات و پایداری در جنگ با دشمنان خدا و دین و مکتب الهی است. پس یاد خدا، یاری خواهی از قدرت الهی است.

د) یاد خدا و جنگ با دشمن خدا، مانعة الجمع نیستند، بلکه انسان مجاهد درعین حال که می جنگد، می تواند به یاد خدا هم باشد. «واو» در «وَاذکرُوا اللَّهَ کثِیراً»، «واو» استیناف و ابتداییت نیست که مستقل از ماقبل و بریده از جنگ و جهاد باشد؛ به این معنا که پس از آسوده خاطر شدن از جنگ، به یاد خدا باشید، بلکه در همان حال که می جنگید، از خدا غافل نباشید و یاد خدا در زبان و دل شما جریان داشته باشد؛ زیرا حقیقت ذکر، ذکر قلبی است و حتی الفاظ و عبارات نیز بایدِ ما را به چنین حقیقتی رهنمون شود.

ذکر خدا فقط در خلوتِ خانه، گوشه مسجد و چلّه نشینی نیست، بلکه در میدان عمل، از باغ و راغ گرفته تا میدان جنگ و جهاد، از بازار و مغازه تا خیابان و مزرعه، در خلوت و جلوت، شب و روز، و خوشی و ناخوشی و جنگ و صلح، قیام و قعود و ... می تواند تجلی یابد؛ زیرا ذکر، زمان، مکان و حتی قید عدد و اندازه ندارد. از ولادت تا مرگ را دربرمی گیرد و از گهواره تا گور حضور دارد و همه شئون و ساحت های زندگی انسان را شامل است. ازاین رو، چنین نیست که انسان فقط وقتی با مشکلی روبه رو شود یا هنگام سختی و شدت به «یاد خدا» بیفتد «فَإِذا رَکبُوا فِی الْفُلْک دعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدینَ

ص: 158

فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَی الْبَرِّ إِذا هُمْ یشْرِکونَ»(1) یا برای جلب منفعت، خدا را یاد کند و عبادت نماید «وَمِنَ النَّاسِ مَن یعْبُد اللَّهَ عَلَی حَرْفٍ فَإِنْ أَصَابَهُ خَیرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَإِنْ أَصَابَتْهُ فِتْنَةٌ انقَلَبَ عَلَی وَجْهِهِ خَسِرَ الدنْیا وَالْآخِرَةَ ذلِک هُوَالْخُسْرَانُ الْمُبِینُ»(2) یا در بیکاری و خلوت ها یاد خدا باشد و در سرگرمی و مشغول بودن خدا را فراموش کند: «یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا لاَ تُلْهِکمْ أَمْوَالُکمْ وَلاَ أَوْلاَدکمْ عَن ذکرِ اللَّهِ وَمَن یفْعَلْ ذلِک فَأُولئِک هُمُ الْخَاسِرُونَ».(3)

برخی از انسان ها گاهی به یاد خدا هستند و گاهی نیستند. زمانی برای نجات خود و منافع خویش به یاد خدا هستند و در غیر آن نیستند. در مسجد و حرم های معصومان علیه السلام و امامزادگان به یاد خدا و اهل دعا و راز و نیاز هستند، ولی در مغازه، مزرعه، مدرسه، دانشگاه و ...، از یاد خدا خبری نیست. برخی نیز به نام صوفی و درویش و عارف، تنها در کنج خلوت ها با الفاظ و عباراتی از یاد خدا بسنده می کنند و یاد خدا را با هرگونه تلاش و کوششی در تعارض می بینند و اگر کسانی دنبال علم، تجارت، سیاست و یا ... باشند، آنها را غافلان از یاد خدا برمی شمارند، درحالی که خدای سبحان می فرماید: «یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا اذکرُوا اللَّهَ ذکراً کثِیراً وَسَبِّحُوهُ بُکرَةً وَأَصِیلاً»(4) تا اولاً: ذکر خدا همه شب و روز و صبح و شام را دربرگیرد و ثانیاً: در دل، کار و حرکت و تلاش برای هر صنف و طبقه ای نیز حضور داشته باشد؛ چه اینکه یاد خدا در همه شبانه روز است و به معنای در خانه، مسجد، صومعه و خانقاه نشستن و یاد خدا بودن نیست؛ چون اسلام، دین انزواگرایی، عزلت پیشگی، رهبانیت محض و دست شستن از کار و تلاش در هر رشته، حرفه و فنی نخواهد بود.

اساساً خدا انسان بیکار را دوست ندارد و کار را عبادت برشمرده و تلاش

ص: 159

برای امرار معاش و تأمین نیازهای زندگی خانوادگی را «جهاد» نامیده و پیامبرِ چنین دینی بر دست کارگر بوسه زده است. ازاین رو، یاد حقیقی خدا هم معنای گسترده ای دارد تا همه فعالیت های انسان را دربرگیرد، و هم کار برای خدا، به یاری خدا و به نام خداست و انسانی که از حرام می پرهیزد و به مواسات، مساوات و عدالت رفتار می کند و با مردم با شفقت و مدارا عمل می نماید و همه اینها را برای رضای خدا انجام می دهد، به یاد خداست. اکنون به این حدیث بسیار گویا و جامع که تفسیر «یاد خدا» در همه شرایط، احوال و مناسبات است، توجه کنیم که امام صادق علیه السلام فرمود:

ما مِنْ شئی الِّا وَ لَهُ حدٌّ یُنْتَهی الیه الّا الذِّکرَِ فَلَیس لَهُ حدٌّ یُنْتَهی اَلَیْه. فَرَضَ الله عزّوجلّ الفرائض فَمَنْ اَدّاهُنَّ فَهُوَ حدٌّ هُنَّ، و شهر رمضان فَمَنْ صافه فهو حدُّهُ، والحجّ فَمَن حجّ فَهُوَ حدّهُ، الّا الذِّکْرِ فَاِن الله عزوجل لم یرْضَ مِنْه بالقلیل و لم یجعل له حدّاً ینتهی الیه. ثمَّ عَلی هذه الآیة: «یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا اذکرُوا اللَّهَ ذکراً کثِیراً وَسَبِّحُوهُ بُکرَةً وَأَصِیلاً» فقال: لم یجعل له حدّاً ینتهی الیه. قال: و کان اَبی علیه السلام کثیرالذکر، لقد کُنْتُ اّمشی معه و انّه لیذکرُالله، و آکُلُ معه الطعام و انّه لیذکرُالله. و لقد کان یحَدِّث الْقَوْمَ و مایشْغَلُهُ ذلک عن ذکرالله، و کُنْتَ اَری لسانَهُ لازقاً بَحَنکِه یقول لااله الاالله و کان یجْمَعُنا فَیأمُرَنا بالذکِّرِ حتّی تَطْلُعَ الشَّمس و یأمر بالقرائةِ مَنْ کانّ یقْرّأُ نِنّا و مَنْ کان لایقْرَأ مِنّا اَمْرَهُ بالذکِّر ... .(1)

هیچ چیز نیست، جز آنکه برای آن حد و اندازه ای است که به آن پایان می یابد، مگر ذکر خدا که برای آن اندازه و نهایتی نیست. خدای متعال نمازهای پنج گانه را واجب کرده است. کسی که آنها را به جا آورد، حد آنها همان است و حد و اندازه ماه رمضان، روزه گرفتن یک ماه است و حج را هرکس (یک بار) انجام دهد، حد آن همان است، مگر ذکر که خدای متعال، به مقدار کم آن راضی نشده و برای آن حدی که به آن خاتمه پذیرد، قرار

ص: 160

نداده است. سپس آن حضرت این آیه را تلاوت فرمود: «ای کسانی که ایمان آورده اید! خدا را یاد کنید، یادی بسیار، و صبح و شام او را به نیکی بستایید.» سپس فرمود: خداوند در آیه، حدی که ذکر به آن منتهی شود، قرار نداده است. همچنین فرمود: «پدرم (امام باقر علیه السلام ) بسیار ذکر می گفت. من پیاده همراهش می رفتم و او پیوسته ذکر خدا می گفت. من با او غذا می خوردم و او ذکر خدا می گفت و در حالی که مشغول گفت وگوی با مردم بود، این امر او را از ذکر خدا بازنمی داشت و من در آن حال، زبانش را می دیدم که به سقف دهانش چسبیده و «لااله الّاالله» می گوید. پدرم ما را جمع می کرد و امرمان می فرمود ذکر بگوییم، تا هنگامی که خورشید طلوع کند و به هر یک از ما که قرآن می خواند، دستور می داد قرآن بخواند و به آن کس که از ما قرآن نمی خواند، می فرمود ذکر بگوید... .

بنابراین، «واو» در «إِذا لَقِیتُمْ فِئَةً فَاثْبُتُوا وَاذکرُوا اللَّهَ کثِیراً»، «واو» عطف است.(1) اسلام نمی گوید یا کار کن یا ذکر خدا بگو، یا معامله کن یا ذکر خدا بگو، یا درس و بحث و تعلیم و تعلم یا ذکر خدا یا...، بلکه در عرفان اسلامی و آموزه های قرآنی، کار و ذکر خدا، معامله و ذکر خدا، تعلیم و تعلم و ذکر خدا، با هم جمع شدنی هستند و انسانِ بیدار و ذاکر الهی، می تواند درعین حال که کار، معامله، تعلیم و تعلّم دارد، به «یاد خدا» هم باشد. افزون بر اینکه اگر همه این امور و فعالیت های فیزیکی، احساسی، عاطفی و علمی برای خدا باشد، خود مصداق یاد خداست و عبادت الهی شمرده می شود و در هر میدان و جبهه ای، چنین انسانی به رستگاری می رسد: «لَعَلَّکمْ تُفْلِحُونَ».(2) به همین دلیل است که آیه «رِجَالٌ لاَّ تُلْهِیهِمْ تِجَارَةٌ وَلاَ بَیعٌ عَن ذکرِ اللَّهِ» به تعبیر استاد شهید مطهری: «تفاوت منطق عرفانی قرآن را با خیلی از عرفان ها روشن می کند».(3)

ص: 161

پس انسان های الهی و سالک را، نه کسب و کار معاملاتی (تجارت) و نه فروش منزل، ماشین یا... (بیع) که موردی است و شغل او شمرده نمی شود، از «یاد خدا» بازنمی دارد(1) و مردان خدا و اولیای الهی، اعم از انسان های کامل یا غیرکامل، در هیچ شرایطی، از یاد خدا غفلت نمی ورزند. پس در آیه 37 سوره نور نیز نکاتی ظریف نهفته است که در عرفان اسلامی و سیر و سلوکِ قرآنی می تواند جزو ویژگی ها قرارگیرد.

نه بسته که: «مَنْ عَمِلَ صَالِحاً مِن ذکرٍ أَوْ أُنثَی وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیینَّهُ حَیاةً طَیبَةً....»(1)

ب) «ذکرالله» در آیه یاد شده، چون در برابر «وَإِقَامَ الصَّلاَةِ وَإِیتَاءَ الزَّکاةِ» قرار گرفته، در حالی که «نماز» از مصادیق ذکر خدا شمرده می شود، بیانگر این نکته است که ذکرالله، «قلبی» است که در برابر فراموشی و غفلت از یاد خدا قرار می گیرد و مراد از آن، «ذکر علمی» و مراد از نماز و زکات، «ذکر عملی» است.(2)

ج) چون آیه «رِجَالٌ لاَّ تُلْهِیهِمْ...» به قبل خود «فِی بُیوتٍ أَذنَ اللَّهُ أَن تُرْفَعَ وَیذکرَ فِیهَا اسْمُهُ...»(3) وصل شده است، بیانگر این معناست که اهل این خانه ها، از یاد همیشگی خدا در دل هایشان و ذکر موقت به اعمالشان از نماز و زکات منصرف نمی شوند و به هیچ چیز دیگری نمی پردازند.(4) به تعبیر استاد شهید مطهری: «منظور از بیوت، خانه های سنگی نیست؛ خانه های انسانی است که خانه اکابر معنوی اند و خانه هدایت و وحی و بدن و جسم آنها، مسجد روح آنهاست و آنان همواره به یاد خدا و در بندگی و عبودیت هستند»(5) که خانه پیامبر و خانه فاطمه زهرا علیها السلام و اهل بیت پیامبراسلام صلی الله علیه و آله هستند و این خانه، به بیت انبیا علیه السلام ، بیت علی علیه السلام ، بیت فاطمه علیها السلام و... تفسیر شده است.(6)

د) با توجه به تفسیر «بیوت» و «ذکرالله»، انسان های کامل معصوم علیه السلام ، در حقیقت نشانه های خدا و اُسوه های انسان سالک و عارف الهی اند. در عرفان اسلامی، چنین مردان خدا و موحّدان کامل، «اُسوه حسنه» معرفی شده اند: «لَقَد کانَ لَکمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَن کانَ یرْجُوا اللَّهَ وَالْیوْمَ الْآخِرَ وَذکرَ اللَّهَ کثِیراً و....»(7)

ص: 163

بنابراین، عارفِ مسلمان، سرمشق و الگو دارد و همه افکار، اعمال و احوال خود را با او مطابقت می دهد، او را معیار سنجش و ارزیابی خویش می داند.

ه-) جامعیت یا همه بُعدی بودن عرفان قرآنی، از آیه یاد شده فهمیده می شود؛ چه اینکه در این عرفان، برای ذکر خدا، نه افراط قابل قبول است و نه تفریط، بلکه ذکر خدا از نظر لفظ و معنا و کمیت و کیفیت، دارای معانی و مبانی ای است که می تواند همه زندگی انسان را دربرگیرد و سالک در هیچ مرحله ای از یاد خدا غافل نباشد و یاد خدا نیز او را از دیگر وظایف در ابعاد فردی، خانوادگی و اجتماعی بازندارد و... .(1)

از سوی دیگر، تفسیر آیه از زبانِ امیرمؤمنان، علی علیه السلام بسیار خواندنی، شنیدنی و درس آموز است که همه جنبه های ذکر و ذاکر و اوصاف آنها که اولیای الهی و عارفان حقیقی اند، مطرح شده است.

إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی جَعَلَ الذِّکرَ جِلاءً لِلْقُلُوبِ تَسْمَعُ بِهِ بَعْدَ الْوَقْرَةِ وَ تُبْصِرُ بِهِ بَعْدَ الْعَشْوَةِ وَ تَنْقَادُ بِهِ بَعْدَ الْمُعَانَدَةِ وَ مَا بَرِحَ لِلَّهِ عَزَّتْ آلاَؤُهُ فِی الْبُرْهَةِ بَعْدَ الْبُرْهَةِ وَ فِی أَزْمَانِ الْفَتَرَاتِ عِبَادٌ نَاجَاهُمْ فِی فِکرِهِمْ وَ کلَّمَهُمْ فِی ذَاتِ عُقُولِهِمْ فَاسْتَصْبَحُوا بِنُورِ یقَظَةٍ فِی الْأَبْصَارِ وَ الْأَسْمَاعِ وَ الْأَفْئِدَةِ یذَکرُونَ بِأَیامِ اللَّهِ وَ یخَوِّفُونَ مَقَامَهُ بِمَنْزِلَةِ الْأَدِلَّةِ فِی الْفَلَوَاتِ مَنْ أَخَذَ الْقَصْدَ حَمِدُوا إِلَیهِ طَرِیقَهُ وَ بَشَّرُوهُ بِالنَّجَاةِ وَ مَنْ أَخَذَ یمِیناً وَ شِمَالاً ذَمُّوا إِلَیهِ الطَّرِیقَ وَ حَذَّرُوهُ مِنَ الْهَلَکةِ وَ کانُوا کذَلِک مَصَابِیحَ تِلْک الظُّلُمَاتِ وَ أَدِلَّةَ تِلْک الشُّبُهَاتِ وَ إِنَّ لِلذِّکرِ لَأَهْلاً أَخَذُوهُ مِنَ الدُّنْیا بَدَلاً فَلَمْ تَشْغَلْهُمْ تِجَارَةٌ وَ لاَ بَیعٌ عَنْهُ یقْطَعُونَ بِهِ أَیامَ الْحَیاةِ وَ یهْتِفُونَ بِالزَّوَاجِرِ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ فِی أَسْمَاعِ الْغَافِلِینَ وَ یأْمُرُونَ بِالْقِسْطِ وَ یأْتَمِرُونَ بِهِ وَ ینْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکرِ وَ یتَنَاهَوْنَ عَنْهُ فَکأَنَّمَا قَطَعُوا الدُّنْیا إِلَی الْ آخِرَةِ وَ هُمْ فِیهَا فَشَاهَدُوا مَا وَرَاءَ ذَلِک فَکأَنَّمَا اطَّلَعُوا غُیوبَ أَهْلِ الْبَرْزَخِ فِی طُولِ

ص: 164

الْإِقَامَةِ فِیهِ وَ حَقَّقَتِ الْقِیامَةُ عَلَیهِمْ عِدَاتِهَا فَکشَفُوا غِطَاءَ ذَلِک لِأَهْلِ الدُّنْیا حَتَّی کأَنَّهُمْ یرَوْنَ مَا لاَ یرَی النَّاسُ وَ یسْمَعُونَ مَا لاَ یسْمَعُونَ فَلَوْ مَثَّلْتَهُمْ لِعَقْلِک فِی مَقَاوِمِهِمُ الَْمحْمُودَةِ وَ مَجَالِسِهِمُ الْمَشْهُودَةِ وَ قَدْ نَشَرُوا دَوَاوِینَ أَعْمَالِهِمْ وَ فَرَغُوا لُِمحَاسَبَةِ أَنْفُسِهِمْ عَلَی کلِّ صَغِیرَةٍ وَ کبِیرَةٍ أُمِرُوا بِهَا فَقَصَّرُوا عَنْهَا أَوْ نُهُوا عَنْهَا فَفَرَّطُوا فیهَا وَ حَمَّلُوا ثِقَلَ أَوْزَاِرِهمْ ظُهُورَهُمْ فَضَعُفُوا عَنِ الاِسْتِقْلاَلِ بِهَا فَنَشَجُوا نَشِیجاً وَ تَجَاوَبُوا نَحِیباً یعِجُّونَ إِلَی رَبِّهِمْ مِنْ مَقَامِ نَدَمٍ وَ اعْتِرَافٍ لَرَأَیتَ أَعْلاَمَ هُدًی وَ مَصَابِیحَ دُجًی قَدْ حَفَّتْ بِهِمُ الْمَلاَئِکةُ وَ تَنَزَّلَتْ عَلَیهِمُ السَّکینَةُ وَ فُتِحَتْ لَهُمْ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَ أُعِدَّتْ لَهُمْ مَقَاعِدُ الْکرَامَاتِ فِی مَقْعَدٍ اطَّلَعَ اللَّهُ عَلَیهِمْ فِیهِ فَرَضِی سَعْیهُمْ وَ حَمِدَ مَقَامَهُمْ یتَنَسَّمُونَ بِدُعَائِهِ رَوْحَ التَّجَاوُزِ رَهَائِنُ فَاقَةٍ إِلَی فَضْلِهِ وَ أُسَارَی ذِلَّةٍ لِعَظَمَتِهِ جَرَحَ طُولُ الْأَسَی قُلُوبَهُمْ وَ طُولُ الْبُکاءِ عُیونَهُمْ لِکلِّ بَابِ رَغْبَةٍ الی الله مِنْهُمْ یدٌ قَارِعَةٌ یسْأَلُونَ مَنْ لاَ تَضِیقُ لَدَیهِ الْمَنَادِحُ وَ لاَ یخِیبُ عَلَیهِ الرَّاغِبُونَ فَحَاسِبْ نَفْسَک لِنَفْسِک فَإِنَّ غَیرَهَا مِنَ الْأَنْفُسِ لَهَا حَسِیبٌ غَیرُک (1).

از جلال و بزرگی خدا می ترساندند. آنان نشانه های روشن خدا در بیابان هایند، آن را که راه میانه در پیش گرفت، می ستودند و به رستگاری بشارت می دادند و روش آن را که به طرف چپ یا راست کشانده می شد، زشت می شمردند و از نابودی هشدار می دادند. همچنان چراغ تاریکی ها و راهنمای پرتگاه ها بودند.

یکدیگر گفت وگو دارند. در پیشگاه پروردگار خویش به پشیمانی اعتراف دارند.

آنان نشانه های هدایت و چراغ های روشنگر تاریکی ها هستند. فرشتگان آنان را در میان می گیرند، آرامش بر آنان می بارند. درهای آسمان را به رویشان گشوده و مقام ارزشمندی برای آنان آماده کرده اند؛ مقامی که خداوند با نظر رحمت به آن می نگرد و از تلاش آنان خشنود است و منزلت آنان را می ستاید. دست به دعا برداشته، آمرزش الهی می طلبند. در گرو نیازمندی فضل خدا اسیران بزرگیِ او هستند. غم و اندوه طولانی، دل هایشان را مجروح ساخته و گریه های پیاپی، چشم هایشان را آزرده است. دست آنان به طرف تمام درهای امیدواری خدا دراز است. از کسی درخواست می کنند که بخششِ او را کاستی، و درخواست کنندگان او را نومیدی نیست. پس اکنون برای خودت، حساب خویش را بررسی کن؛ زیرا دیگران حساب رسی غیر از تو دارند.

بنابراین، «ذکرالله» آثاری در ساحت های عقلانی، نفسانی و تربیتی دارد که روشنایی دهنده دل ها و بردارنده حجاب ها و پرده ها از آیینه گوش و چشم است، تا انسان حقایق را ببیند و بشنود و تنها فرمانبردار خدا باشد. انسان هایی که ملکوت عالم را دیده و با معارف ناپیداکرانه الهی آشنایی دارند، خدای سبحان آنها را برگزیده تا حقایق را از راه گوش جان و درون عقل هایشان به مردمان آموزش دهد؛ یعنی به مرتبه «علم لدنّی» رسیده و ولایت مقامی و استعدادی یافته اند و با سیر از کثرت به وحدت، و سیر از وحدت در وحدت و آشنایی با عوالم اسما و اوصاف الهی، سیر از وحدت به کثرت با وحدت می نمایند و زمام هدایت مردم را به دست می گیرند و انسان های مستعدی را به کمالات برتر و امکانی آنها می رسانند. چنین انسان هایی، نشانه صراط مستقیم الهی اند و سالکان را نیز از افراط و تفریط بازمی دارند؛ به این معنا که وظیفه

ص: 167

آنها، تنها بندگی و عروج در مقامات الهی نیست، بلکه درباره دیگران نیز وظیفه دارند. به بیان دیگر، پس از ارتباط با خدا به معنای واقعی کلمه و دریافت وجودیِ کمالات علمی و عملی، درباره ارتباط با دیگران و هدایت و ارشادشان وظیفه دارند و در تحقق «عدالت» اجتماعی مسئولند.

نشانه ها و اوصاف این افراد، بر اساس بیان قلب عرفان و قدوه سالکان و امیرمؤمنان و واصلان عبارتند از:

الف) دریافت نور از سرچشمه نور و افاضه و اِضائه آنها به انسان ها؛

ب) راه اقتصاد و اعتدال را به دور از هرگونه افراط و تفریط نشان دادن؛

ج) یاد خدا را به جای دنیا برگزیده و هیچ چیزی آنها را از یاد خدا بازنمی دارد و وجود آنها، مایه رهایی دیگران از غفلت است؛

د) عادل، عدالت خواه و عدالت گستر بودن؛

ه ) در دنیا هستند و نیستند. در میان خلق به گونه ای زندگی می کنند که گویا در میان آنها نیستند؛

و) امر به معروف و نهی از منکر می کنند؛

ز) الگوهای عملی و جامع سلوک و سعادت و کمال و جمال الهی اند؛

ح) اهل مراقبه و محاسبه اند و دیگران را نیز به مراقبه و محاسبه نفس دعوت می کنند؛

ط) اهل ناله و لابه و نیایش و توبه و انابه اند؛

ی) تنها به خدا مراجعه می کنند و خواسته هایشان را از او می طلبند؛ یعنی توحید را در همه ابعاد تجربه کرده اند.

عرفان اسلامی بر اساس معارف قرآنی و آموزه های نبوی و علوی عبارت از: شناخت خدا از راه دل که تجلی گاه الهی و قرارگاه شهود خداست و در فطرت و سرشت انسان ریشه دارد و به وسیله تزکیه نفس و طهارت درون،

ص: 168

تقویت می شود و ظهور می یابد و با خرد و عقلانیت سازگار است و هم خوانی دارد: «إِنَّمَا یتَذکرُ أُولُوا الْأَلْبَابِ»(1) و صاحبان علم الهی و عالمان ربانی نیز از آن بهره های فراوانی دارند: «إِنَّمَا یخْشَی اللَّهَ مِنْ عِبَادهِ الْعُلَمَاءُ.»(2) زبان عرفان، زبان فطرت، دل، عشق و محبت است؛ چه اینکه عرفان شنیدنی نیست، دیدنی است. از نوع مشافهه و گفت وگو نیست، از نوع مشاهده است: «إِنَّ فِی ذلِک لَذکرَی لِمَن کانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَی السَّمْعَ وَهُوَ شَهِید»(3) و همه هستی، رصدگاه دریافت جَلَوات و جذبات حق برای عارفان و جلوه گاه جمال و جلال الهی است و کتاب سیر و سلوکشان، قرآن کریم و دستورالعمل های سلوکی آنها، شریعت حقّه محمّدی صلی الله علیه و آله است و پیران راه و استادان سلوکی آنها، پیامبراعظم صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیه السلام و شاگردان مکتب وحی و عترتند که راه رفته گان بصیر و واصلان از خود فنا یافته و به آزادگی حقیقی رسیده اند؛ استادانی که کلام و کردارشان، وحی است و شاگردان آنها نیز ذره ای از راه وحی و شریعت خارج نشده اند که فرمودند: «بُمَوالاتِکُم عَلَمَنا الله مَعالِم دَیننا.»(4)

چنین است که عارف قرآنی و سالک ولایی، خط خِرد و اعتدال را رها نمی کند و عقل و عشق را با توجه به قلمرو و مرتبه وجودی هر کدام در یک مسیر دارد و دل به دلدار سپرده، مصداق این جملات معصومان علیه السلام است:

الف) «صَحِبُوا الدُّنْیا بِأَبْدَانٍ أَرْوَاحُهَا مُعَلَّقَةٌ بِالَْمحَلِّ الْأَعْلَی»؛(5) یعنی در دنیا با بدن هایشان هستند و روح و حقیقت وجودشان در ملکوت اَعْلا سیر می کند.

ب) «اَلْعَارِفُ شَخْصُهُ مَعَ الْخَلْقِ وَ قَلْبُه مَعَ اللهِ، کَوْسَهُا قَلْبه عَن الله طَرَفَةُ عین لمات شوقاً

ص: 169

الیه»(1) که بیانگر این نکته مهم است که جسم و شخص او در میان خلق است، و دل و شخصیتش با خداست. چنین سالکان و عارفانی، در همه احوال و شرایط، با خدا به سر می برند و روزگار می گذرانند و هرگز از معبود، محبوب و معشوق خویش جدا نیستند و در حقیقت، زندگی متناقض گونه دارند. هستند و نیستند و بودن و نبودن، ماندن و نماندن را تجربه کرده اند. از نظر جسمانی هستند و از نظر روحانی نیستند:

آشنایان ره عشق در این بحر عمیق

غرقه گشتند و نگشتند به آب آلوده

«رِجَالٌ لاَّ تُلْهِیهِمْ تِجَارَةٌ وَلاَ بَیعٌ عَن ذکرِ اللَّهِ»(2) که به تعبیر امام علی علیه السلام : «وَ هَمْهَمَتْ بِذِکرِ رَبِّهِمْ شِفَاهُهُمْ.»(3) همواره لب های ایشان به ذکر پروردگارشان مترنّم است و همه این ذکرها و یاد خدا از دو چیز حکایت می کند:

یک- عبودیت و عشق چنین انسان هایی در برابر معبود و لقای رب؛

دو- توحید محض و محض توحید، یعنی از خدا جز خدا نمی خواهند.

و بدانیم و باور کنیم: «أَلاَ بِذکرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»(4) و «إِنَّا لِلّهِ وإِنّا إِلَیهِ رَاجِعُونَ»؛(5) زیرا:

جزءها را روی ها سوی کل است

بلبلان را عشق با روی گل است

ص: 170

تجارت سالم و ... را به تناسب زمان و زمینه ها داشته باشد که کوچک ترین غفلتی، مایه خسران و ضرر و زیان است. پس دنیا برای انسان های بیدار و آگاه، فرصت بسیار مناسب و طبیعت، گهواره تکامل تکوینی و تشریعی آنهاست.

از سوی دیگر، تعبیر به «تجارت»، آن هم تجارتی که نجات دهنده و رهایی بخش از «عذاب الیم» است، تعبیری انگیزه زا، روحیه دهنده و حرکت آفرین است تا انسان برای جلب منفعت و رفع مضرت و رهایی از دردها و رنج ها، تلاش مضاعف کند.

حال به چند نکته تفسیری توجه کنیم تا زمینه بحثی معرفتی- سلوکی فراهم آید و از آیات یاد شده، بهره های لازم و کافی ببریم:

الف) استفهام در این آیه «هَلْ أَدلُّکمْ عَلَی تِجَارَةٍ تُنجِیکم مِنْ عَذابٍ أَلِیمٍ»، جنبه پیشنهادی دارد و در معنای «امر» خواهد بود.(1)

ب) «تجارة» چنان که راغب گفته، به معنای تصرف در سرمایه، به منظور به دست آوردن سود است.(2)

ج) در آیه شریفه، «ایمان» و «جهاد»، تجارت به حساب آمده که سرمایه اش جان «آدمی» است. به تعبیر تفسیر نمونه: اگر «جهاد با مال» مقدّم بر «جهاد با جان» ذکر شده است، به خاطر این است که مقدمه جهاد با جان محسوب می شود(3) و سود حاصله از چنین جهادی نیز رهایی و نجات از «عذاب دردناک» است.

د) در معنای آیه یاد شده، آیه دیگری نیز آمده است: «إِنَّ اللَّهَ اشْتَرَی مِنَ

ص: 172

الْمُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُم بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ یقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَیقْتُلُونَ وَیقْتَلُونَ ....»(1)

ه ) «تجارة» و «عذاب»، نکره آمده است تا آن را بزرگ، مهم و والا به شمار آورد و مصداق «نجات» و نیز «معرفت و جنت» است که دنباله آیه آمده: «یغْفِرْ لَکمْ ذنُوبَکمْ وَیدخِلْکمْ جَنَّاتٍ ....»(2)

و) در آیه مربوط به «تجارت»، چهار رکن بیان شده است:

یک- خریدار، خداست؛

دو- فروشنده، انسان های باایمان هستند؛

سه- مورد معامله و متاع، جان و اموال مؤمنان است؛

چهار- بهای این معامله، رهایی از عذاب الیم است.

ز) شاخه های ایمان نیز ایمان به خدا و ایمان به رسول خداست. شاخه های جهاد نیز جهاد با مال و جهاد با جان است. شاخه های پاداش اُخروی نیز آمرزش گناهان و داخل شدن در بهشت جاودان است. البته یاری خدا و پیروزی نیز از شاخه های دیگر در همین دنیاست که شامل حال مؤمنان تاجر می شود.(3)

ح) تجارت پُرسود و رهایی بخش، برای کسانی کارآمدی لازم دارد و به ظهور می رسد که اهل علم و فهم باشند؛ یعنی انسان های بصیر، دانا و فهیم، خیر بودن چنین تجارتی را درک می کنند و به سوی آن می شتابند.

حال باید توجه داشت یکی از مصادیق تجارت بزرگ با همه اصول و ارکانش، تجارت در عرفان عملی و سیر و سلوک است، چنان که امام علی علیه السلام

ص: 173

فرمود: دنیا، محل تجارت دوستان خداست: «مَتْجَرُ أَوْلِیاءِ اللَّهِ»؛(1) زیرا اسباب سلوک و ارباب معرفت و معنویت، از جوانی، عمر و سرمایه های مادی و معنوی خود برای تکامل و تعالی خویش استفاده می کنند و سلوکی که در چنین تجارتی متصوّر است، نتیجه بخش و رونده است و رهاورد حقیقی و ابدی به دست می آورد، چنان که فرمود: «یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا ...»؛ زیرا مؤمنان ، سلوکِ حقیقی را در پرتو ایمان به خدا و ایمان به رسول خدا صلی الله علیه و آله آغاز می کنند. ازاین رو فرمود: «تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَرَسُولُهُ»؛ زیرا به تعبیر علامه طباطبایی: «این آیه شریفه، جمله استینافی و جدید است که می خواهد کلمه تجارت را که در آیه قبلی پیشنهاد کرده بود، برای آنها تفسیر کند.» گویا شخصی پرسیده این تجارت چیست؟ و در پاسخ فرمود: این «تجارت، ایمان به خدا و رسولش و جهاد با مال و جان در راه خداست. اگر ایمان به رسول را با ایمان به خدا ذکر کرد، برای این بود که بفهماند اطاعت رسول در آنچه دستور می دهد، واجب است، وگرنه ایمان به خدا بدون ایمان به رسول، معنا ندارد».(2)

بر این اساس، سلوکی معتبر است که در متن و حقیقت آن، ایمان به خدا و رسول خدا صلی الله علیه و آله باشد، یعنی سلوکی الهی- ولایی، و لاغیر. عرفانِ منهای پیامبرخاتم الهی صلی الله علیه و آله و پیروی از پیامبراعظم صلی الله علیه و آله، عرفان نیست و نتیجه ای ندارد، چنان که در جایی دیگر نیز فرمود: «مَن یطِعِ الرَّسُولَ فَقَد أَطَاعَ اللَّهَ»،(3) «یاأَیهَا الَّذینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ وَأُولِی الْأَمْرِ مِنْکمْ»(4) و «قُلْ إِن کنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِی یحْبِبْکمُ اللَّهُ ...».(5)

ص: 174

به راستی کدام تجارت، سودبخش تر از سلوک الی الله است که سلوکی جهادی به شمار می آید. اساساً سیر و سلوک، مجاهدت و مجاهد می طلبد. مجاهدی که از همه چیز خود و مواهب دنیایی بگذرد و راه زهد و ساده زیستی و دل نبستن به دنیا را در پیش گیرد؛ زیرا دنیادوستی، بت بزرگ و راهزن اصلی سیر و سلوک و زهدورزی حقیقی، و در مقابل، خارج کردن محبت دنیا از دل، رمز ورود در میان سالکان الهی است. لازمه گذر از دنیا و ماسوای الهی، «جهاد با نفس» و پیروزی در میدان «جهاد اکبر» است؛ زیرا راه عشق و عرفان نیز «اسقاط الاضافات» و خراباتی شدن و گذشتن از همه قیود و اعتبارات است که:

نشانی داده اند اهل خرابات

التوحید اسقاط الاضافات

رندان و عاشقان و خراباتیان، هیچ وابستگی ای به خود و منِ طبیعی و ماسوای الهی ندارند. ازاین رو، افرادی مثل عماریاسر، ابوذر غفاری، سلمان فارسی و همه مجاهدان راه خدا، اولیای الهی و سالکان کوی حق بودند.

چنین جهاد معناداری است که «فتوحات غیبی» را به همراه دارد و جز با یاری و عنایت و نصرت الهی نیز روی نمی دهد و آیه «وَأُخْرَی تُحِبُّونَها نَصْرٌ مِنَ اللَّهِ وَفَتْحٌ قَرِیبٌ وبَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ»،(1) می تواند الهام بخش فتح، فتح قریب و فتح مبین در عرصه مقامات معنوی و طریقت الهی باشد.

پس ایمان و جهاد، از واجبات وجودی عرفان عملی و سیر و سلوکِ مبتنی بر شریعت است تا انسان سالک بداند و بیابد که سلوک مبدأباورانه و خداگرایانه و جهاد مستمر و همه جانبه در آن، می تواند عامل آزادگی و رهایی از هر تعلق و تعینی باشد و او را از خاک تا افلاک، و از خود تا خدا سیر دهد.

ص: 175

ناگفته نماند چنان که امام علی علیه السلام درباره تجارت فرمود: «یا مَعْشَر التُّجار، الْفِقه ثُمَ الْمَتْجَر، الفِقه ثمٌ الْمَتْجَر، الفِقه ثُم الْمَتْجَر»(1) یا «مَن اَرادَ التّجارة فَلْیَتَفِقّه فی دینهِ لِیعْلم بذِلِکَ مایَحلُّ له ممّایُحْرُم عَلَیْه، وَ مَن لَم یَتَفَقّه فی دینه ثُمَّ اتّجرتَوَرّطَ الشّبهات»،(2) که در تجارت اقتصادی و بازرگانی، دانستن احکام داد و ستد، ضرورت است و ندانستن چنین احکامی، آدمی را به کام شبهات فرو می برد؛ در تجارت معنوی و اَنْفُسی نیز که تجارتی عمیق تر، مهم تر و ظریف تر است، سالک حتماً باید به بایدها و نبایدهای سلوکی و تجارت باطنی آگاهی داشته باشد و به همه شرایط ظاهری و باطنی و احکام سلوکی آگاه شود، تا گرفتار شک و شبهه و کژاندیشی و کژراهه نگردد که عرفان عملی، بسی خطیر و خطر خیز است.

پس: اول- معرفت به راه و احکام و قوانین راه؛ دوم- پیروی از خدا و رسول خدا صلی الله علیه و آله در همه حالات، آنات و مقامات سلوکی؛ سوم- شریعت گروی قبل، حین و بعد از وصول؛ چهارم- خلوص همه جانبه و صدق و صفای باطنی، از ضروریات سیر و سلوک و تجارت معنوی است.

در تجارت معنوی که رهایی بخش از زندان تن و طبیعت و محدودیت های جسم و مادیت، و رهایی از خودهای طبیعی و پنداری و ورود به عوالم ماوراءالطبیعة است، انسان باید همه هستی اش را در طَبَق اخلاص بگذارد و در میدان معامله، تنها «خدا» را که خریدار هستی سالک است، هدف قرار دهد. در راه عشق، جانبازی نیز لازم است تا عاشق سالک، به معشوق برسد. انسان در تجارت سودمند ایمانی و سلوکی، خودستانی می کند؛ چه اینکه خود خدایی و مَنِ اید ئال و بَرین یا الهی و ملکوتی اش را در هندسه الهیِ سیر و صعود یا

ص: 176

شدن و شهود دریافت می دارد. ازاین رو، در این تجارت، دل و جان باید داده شود و انسان، دلباخته دوست و دلداده دلبر و دلدار گردد تا حقیقت وجودی اش را که با «نَفَخْتُ فِیهِ مِن رُّوحِی»(1) هِبه و هدیه شده است، در تجارت عبودی «فَادخُلِی فِی عِبَادی، وَادخُلِی جَنَّتِی»(2) دریافت کند. پس فصل از «خودِِ خاکی» و وَصل به «خودِ خدایی» را به ارمغان می آورد و عبور از همه هویت و هستی خویش و رسیدن به «فناءفی الله»، هویت جدید و هستی الهی را- که رنگ و رایحه رحمانی دارد- نتیجه می دهد.

پس این تجارت، مبارزه با خودزیانی، خودباختگی، خودبیگانگی، خودفراموشی، خودفروشی، خودکم بینی و خودکشی تدریجی است؛ زیرا خودِ حقیقی، با وصل به مبدأ وجودش ظهور یافته، تکامل خود فطری با «فاطِر السَّموات وَ الْاَرْض» صورت پذیرفته و فاصله میان «من» و «او» برداشته شده است.

سید نعمت الله جزایری در زهرالرّبیع از حضرت موسی علیه السلام نقل کرده است که روزی آن حضرت در حال مناجات با خدا چنین عرض کرد: یارَبّ کَیْفَ اَصْلُ اِلَیْکَ؟ خداوند سبحان فرمود: قَصْدُکَ لی وَصْلُکَ اِلیَّ؛ زیرا خداوند سبحان، قرب معنایی به ما دارد و ما از او دور شده ایم. اگر حجاب بین خود و او را که جز ما چیز دیگری نیست، برداریم، «او» را می بینیم. ما را هر لحظه از کنگره عرش صدا می زنند و غریو «قرب» و صلای «وصل» را بر گوش جانمان نواخته اند و تارهای فطرت الهی ما را به نوازش درآورده اند؛ پس باید بیدار شویم و حرکت تکاملی و تصعیدی را در پیش گیریم و از این دامگه حادثه خارج شویم و در فضای عالم قدس، طوافگر تجلیات جمالی و جلالی حضرت حق باشیم تا به شبستان شهود او و بزم دیدارش راه یابیم.

ص: 177

حال انسان دورمانده از اصل خویش و وانهاده در زندان «من» و «ما» و دچار درد فراق و رنج هجران شده، چگونه است که «عذاب الیم» او، دوری از محبوب و هجران از معشوق است و تجارت با «جهاد مال و جان»، او را از چنین درد هجر و زَهْر فراق رهایی می دهد و عذاب را به عذب وصال تبدیل می سازد. پس «هَلْ أَدلُّکمْ عَلَی تِجَارَةٍ تُنجِیکم مِنْ عَذابٍ أَلِیمٍ؟»(1) همه انسان های بیدار را فراخوانده و به «تجارة» بسیار عظیم و گران سنگ ترغیب و تشویق کرده است؛ تجارتی که در همه زمان ها و مکان ها ممکن است انجام گیرد و راه آن به روی همگان باز است. اشتیاق لقاءالله، باب «جهاد» را که تنها به روی «اولیاءالله»، آن هم خاصان از اولیای خدا گشوده می شود،(2) روزی انسان های بی قرار و ناآرام می کند تا تنها در سایه لقای رب قرار و آرام گیرند. سرلوحه و سرآمد چنین عالمان و عارفان ربّانی و اولیای خدا، امام علی علیه السلام است که فرمود: «وَ إِنِّی إِلَی لِقَاءِ اللَّهِ لَمُشْتَاقٌ.»(3) انسانی که زمزمه او «الهی فهبنی صبرت علی حرّ نارک فکیف اصبر علی فراقک»(4) است و عبادت و عبودیتش، تنها برای دیدار با محبوب و از سر «عشق» بود. «دنیا» از دیدگاه، چنین انسان کاملی، «مسجد دوستان خدا، نمازگاه فرشتگان الهی، محل نزول وحی و تجارتگاه اولیاء الله است»(5) و این، عرفان حقیقی و سلوک صائب و صادقی است که پیامبراعظم صلی الله علیه و آله در علم و عمل و سنت و سیره اش آموخت و امام علی علیه السلام آن را با عقلانیت و عدالت تجلی داد و سلمان ها، ابوذرها، مالک اشترها، اویس قرنی ها، حجربن عدی ها، رشید

ص: 178

هجری ها، عماریاسرها و ...، تا قاضی طباطبایی ها، ملاحسینقلی همدانی ها، علامه طباطبایی ها و امام خمینی ها و... را پرورش داد و به مکتب انسانیت معرفی کرد و آنها از تجارت رهایی بخش الهی بهره بردند.

ص: 179

نور حق در باطن و سرّ سالک را، در جمع بندی بسیار زیبا (قدجمع الشیخ جمیع مقامات العارفین فی هذا الفصل)(1) چنین مطرح می کند: «اَلْعِرفان مُبْتَدءٌ من تَفْریق وَ نَفْضَ وَ تَرْکٍ وَ رَفْضٍ مُمْعِن فِی جَمْعٍ هُوَ جَمْعٍ صِفاتِ الْحَقّ للّذات الْمُریدَةَ بِالصِّدْقِ مُنْتَه إِلَی الواحِدِ ثُمَّ وُقُوف» تا مراتب «تَخلیه» عرفانی را در چهار رتبه:

اول - تفریق یا جداسازی عارف از غیرحق؛

دوم - نفض یا تکاندن دامن سالک از آلودگی اشتغال به غیرحق و گرد و غبارزدایی؛

سوم - ترک یا تحصیل کمال، نه برای خود عارف یا رسیدن به فنای از خود؛

چهارم - رفض یا فنای کلی که فنای از فناست؛

مطرح کند، تا به جایی برسد که «وحدت صرف» است و عارف و معروف یا سالک و مسلک از میان برچیده می شود و جز خدا و تجلیاتش یا معروف و مسلوکٌ الیه، باقی نمی ماند که: «هُوَ کلُّ شَیْ ءٍ هَالِک إِلَّا وَجْهَه».(2) سپس عارف «قرار» و آرام می گیرد. پس سیر عارفان تا جایی است که عارف از خود نیز غایب و فانی می شود و به آرامگاه و قرارگاه اصلی یا «توحید محض» واصل می گردد و «لقاءالله»، ثمره و رهاورد سلوکی او خواهد شد.

اگر در آیه 53 و 54 سوره فصلت - که از عرفان به آفاق هستی و انفس انسانی برای عرفان به خدا استدلال شده است- بنگریم، می بینیم نکات بسیار عمیق معرفتی وجود دارد که جریان عرفان علمی و عملی را می توان طبق آن استفاده و استخراج کرد:

ص: 182

نکته اول: در اینکه ضمیر «انه الحق» به چه چیزی برمی گردد؛ قرآن، خدا یا چیز دیگر، اختلاف نظر وجود دارد. مرحوم علامه طباطبایی رحمه الله در تفسیرالمیزان ضمیر را به قرآن(1) و در رساله الولایه به خدا بازگردانده است.(2) علامه تهرانی، ضمیر را به مقدر مستفاد از فعل «نُرِی» که عبارت است از «مُرَی» (آیه از لحاظ آیه و مرآت بودن برای ضمیر «نا»). مُرَی چیست؟ آیات حق که نشان دهنده حق هستند؛(3) زیرا معتقدند این گونه ارجاع در لغت عرب شیوع دارد و در قرآن مجید هم در «إِعْدلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَی»؛(4) ضمیر «هو» مرجع لفظی ندارد و به لفظ تقدیری مستفاد از «إِعْدلُوا» - که فعل امر جمع مذکر است - ارجاع داد و آن لفظ «عدل» است. دوم اینکه در آیه مورد بحث که می فرماید: ما آیاتمان را در آفاق و انفس به آنها نشان می دهیم تا بر ایشان مبین شود که آن است حق، فوراً به ذهن می آید که نشان داده شده، حق می باشد و آن عبارت است از لفظ «مُرَی»، اسم مفعول از فعل «نُرِی»، یعنی ایاتنا.

نکته دوم: حق در جمیع ماسوای الهی که آیات خدا هستند، ظهور یافت و آیه به خودی خود، فقط برای ارائه صاحب آیه است و نشانی از آن بی نشان است و «خدا» را می نمایاند، نه خود را. ازاین رو، همه هستی، جلوه یا تجلیات حق تبارک و تعالی هستند. پس هر چه هست، خود خداست و مابقی، نمودهای او هستند و اینکه در عرفان گفته اند موضوع آن، بود و نمود است یا وحدت شخصی وجود، در آیات یاد شده به خوبی قابل استفاده است. پس عالم، «عالم توحید» است و «لاموجود سوی الله» و به تعبیر دیگر عرفانی، «لیس فی الّدار غیره الدیار».

ص: 183

نکته سوم: مراد از «شهید» در «أَوَلَمْ یکفِ بِرَبِّک أَنَّهُ عَلَی کلِّ شَی ءٍ شَهِید»، «مشهود» است، نه شاهد؛(1) زیرا هرکس به هر چه بنگرد، نخست خدا را می بیند و خدایی که اول، آخر، ظاهر و باطن است، مگر می شود مشهود هر چیزی قبل از خود آن چیز نباشد که امام صادق علیه السلام فرمود: «لایدرِک مَخلوقٌ شیئاً الّا بالله و لاتُدرِک معرفة الله الّا بالله.»(2) پس به هر جهت توجه شود، «او» دیده خواهد شد؛ چه اینکه هر جهت «وَجْهُ اللَّهِ» است: «فَأَینََما تُوَلُّوْا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ.»(3) به تعبیر علامه جوادی آملی:

احاطه کامل خدای سبحان بر درون و برون همه هستی، انسان را در معرفت او از واسطه بی نیاز می کند؛ چون هرچه بخواهد واسطه معرفت خدا شود، محاط اوست و محیط، قبل از محاط خود دیده و شناخته می شود. با این بینش، دید انسان نسبت به جهان تغییر می کند. به هر چه نظر می افکند، نخست خدا را می بیند، سپس دیگری را. با سیر در عالم، به خداییِ خدا پی نمی برد، بلکه با سیر در حقیقت هستی و معرفت خدای سبحان و صفات جمال و جلال او، عالم و آدم را می شناسد؛ یعنی وجود علمی، هماهنگ با وجود عینی است، همان گونه که وجود خداوند قبل از وجود هر چیزی است و همه اشیا متوقف بر وجود الهی اند. معرفت خداوند نیز قبل از هر چیزی معلوم است و همه علوم و معارف، متوقف بر معرفت خداوند است.(4)

نکته چهارم: در آیه یاد شده، با توجه به تفصیل بحث تفسیری، از چهار راه خداشناسی سخن به میان آمده است:

1. راه آفاقی یا بیرونی که تفکر و تدبر و نظر کردن به موجودات آفاقی و خارج از نفس انسان است؛ مثل پدیده ها و مصنوعات الهی که نشانه های خداوند متعال در آسمان و زمین هستند و موجب یقین به خدا و اسما و

ص: 184

صفات و افعال الهی برای اهل تفکر و اصحاب خردورزی می شوند؛ زیرا علم به دلیل، ضرورتاً موجب علم به مدلول است و موجودات عالمِ وجود، دلایل خداشناسی اند.

2. راه انفسی که خود به دو صورت تحقق پذیر است:

الف) به صورت حصولی و مفهومی که انسان با بازگشت به نفس و خویشتن، به شناخت خدای سبحان برسد و نفس که از نظر وجودی به طور کامل و محض نامستقل است، شناخت موجود مستقلی که مقوِّم وجودی اوست، از او تفکیک پذیر نیست؛ زیرا نفس، عین ربط به خدا و راه فهم رابط و مستقل که در فلسفه اسلامی و حکمت الهی مطرح شده است، در جریان شناخت نفس برای شناخت خدا ساری و جاری است.

ب) به صورت شهودی و حضوری که انسان اگر به شهود حقیقت خود برسد، جز خدا را نخواهد دید و شهود نفس، همانا شهود رب است: «وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یحُولُ بَینَ الْمَرْءِ وَقَلْبِهِ.»(1) کافی است انسانِ خودشناسِ خودیاب، حجاب های خویشتن را کنار زند و حجاب زدایی و پرده برداری کند. اگر از راه «برهان لمّ» معیّنی از علت به معلول که در حکمت متعالیه مطرح شده است، وارد شویم، وجود انسان و البته دیگر موجودات امکانی، وجود رابط است، نه رابطی؛ چه رسد به نفسی و شهودی، و وجود رابط، مسبوق به شهود مربوط الیه است؛ زیرا مربوط الیه، مقوّم رابط است و شناخت متقوّم، به شناخت مقوّم و معرفت به رابط، متوقف به معرفت «مربوط الیه» است و خدای سبحان، مقوّم و مربوط الیه وجود انسان است و تا او شناخته نشود، نفس نیز شناخته نمی شود. ازاین رو، طبق این اصل، خداشناسی، مقدم بر نفس شناسی است و یکی از

ص: 185

معانی عمیق و دقیق «من عرف نفسه فقد عرف ربّه»،(1) همین است و این نوع شناخت، شناخت شهودی نفس است.(2)

3. معرفت خدا به خدا که از باب «یا مَنْ دَلَّ عَلی ذاتِهِ بِذاتِهِ»(3) و «وَ اَعْرِفُواللهَ بالله»(4) است. می توان این راه چهارم را - که با عدد سه نشان دادیم؛ زیرا راه دوم را به دو قسم مطرح کردیم - از بند پایانی آیه «أَوَلَمْ یکفِ بِرَبِّک أَنَّهُ عَلَی کلِّ شَی ءٍ شَهِید... أَلاَ إِنَّهُ بِکلِّ شَی ءٍ مُحِیطٌ» استفاده کرد. در این راه چهارم، امتیازهایی وجود دارد که عبارتند از:

الف) وحدت راه و هدف؛ یا مسلک و مسلوک الیه که در خارج، عین همند، اگرچه از نظر مفهوم متغایرند.

ب) کوتاه ترین راه است؛ زیرا راه عین هدف است و واسطه ای وجود ندارد.

ج) نزدیکی هدف؛ در این راه، «ندا» از راه بعید نبوده، و به آن نیازی نیست، بلکه بین سالک و معبود نجواست. نجوای بنده با خدا: «واقبل علی اذا ناجیتک»، و نجوای خدا با بنده: «فصعق لجلاک فناجیته سرّاً».(5)

د) عمیق و امن؛ زیرا در این سیر، حقیقت (هُوَ الْأَوَّلُ وَالْآخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالْبَاطِنُ)(6) برای سلوک آشکار می شود که عمیق ترین و امن ترین راه معرفت خداست.(7)

تبصره:

یک- در سیر آفاقی با سه عنصرِ سالک (رونده)، مسلک (راه) و مسلوک الیه (هدف)، و در سیر انفسی با دو عنصر سالک (رونده) و مسلوک الیه (هدف) و

ص: 186

در از مقصد به مقصود یا سیر در حقیقت هستی با وحدت راه و هدف یا مسلک و مسلوک الیه از حیث عینی و خارجی مواجه هستیم. پس ممتازترین راه، راه از خدا به خدا و سیر در حقیقت هستی است که «مشهود هر چیزی، قبل از خود آن چیز است».

دو- «هر چند سیر آفاقی، به تفاوت سالک و مسلک شناخته می شود، ولی معلوم بالذات که حاکی از آفاق است، پیوند وجودی با سالک دارد و در محور اتحاد عالم و معلوم بالذات، می توان سیر آفاقی را در قلمرو سیر انفسی قرار داد، اگرچه با سیر انفسی حقیقی، فرق های زیادی دارد. چنان که در سیر انفسی، تا زمانی که در مفاهیم حصولی و صور ذهنی محض شود و بحث اتحاد عالم و معلوم بالذات هم در قلمرو هستی مطرح نباشد، می توان سیر انفسی را در منطقه سیر آفاقی محسوب داشت».(1)

سه- دستاوردهای «راه انفسی» عبارتند از:

اول- بصیرت باطن؛

دوم- گشایش راه های جدید برای تحصیل معارف الهیه و روزی های معنوی؛

سوم- فرقان پیدا کردن؛

چهارم- حیات طیبه که در آن نورانیت دل، تأیید الهی، استغراق در نعم الهی و فرشته معنوی شدن وجود دارد؛

پنجم- مشاهده ملکوت هستی؛

ششم- رؤیت خدا با چشمِ دل؛

هفتم- ادراک حقیقت ایمان و یقین.(2)

علامه طباطبایی پس از تعیین راه آفاقی و انفسی، در جریان عمل و رسیدن

ص: 187

به مقام تصعید وجودی برای درک راه محبت الهی و دیدار حق سبحانه می فرماید:

سیر آفاقی، به تنهایی موجب دستیابی به معرفت حقیقی و عبادت حقیقی نمی گردد؛ زیرا همانا شناخت موجودات آفاقی، از آن لحاظ که آثار و نشانه های خداوند هستند، فقط سبب علم حصولی به وجود آفریدگار و صفات او می گردد و این چنین علمی، متعلّق به قضیه ای است که دارای موضوع و محمول باشد و این هر دو از مفاهیم به شمار می آیند و... . اما راه معرفت نفس، نتیجه آن معرفت حقیقی است و مقصود از آن این است که انسان فقط توجه به خداوند سبحان نماید و همه موانع توجه به خدا را بردارد، تا به معرفت نفس پرداخته و نیاز ذاتی آن را مشاهده نماید و مشاهده او، از مشاهده مقوّمش جدا نیست و با شناخت خدا، به شناخت نفس و خویشتن خویش خواهد رسید. (1)

البته منظور علامه، معرفت شهودی نفس است، نه معرفت مفهومی آن، که خود داخل در معرفت آفاقی است. ازاین رو، معرفت نفس شهودی، به «عمل» و سیر وجودی و از خویشتن فانی شدن نیاز دارد و اگر چنین معرفتی حاصل آمد، انسان به مقام عبودیت الهی دست می یابد و عبادتش نیز از نوع عبادت عارفه خواهد شد؛ یعنی عبادت توحیدی و البته همه اینها بر اساس فیض و فضل الهی حاصل شدنی است.

بنابراین، اگر انسان به معرفت خدا از راه خدا یا معرفت شهودی نفس راه یافت که از طریق عملی و با تهذیب و طهارت نفس ممکن است، خدا را پیش از هر چیزی شهود می کند؛ زیرا خداوند متعال، احاطه وجودیّه با همه آیات آفاقی و انفسی دارد. او سابق است و مسبوق غیر اوست. او ظاهر است و ظهور اشیا به واسطه او خواهد بود که خدای سبحان فرمود: «فَأَینََما تُوَلُّوْا فَثَمَّ وَجْهُ

ص: 188

اللَّهِ»(1) یا فرمود: «هُوَ الْأَوَّلُ وَالْآخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالْبَاطِنُ وَهُوَ بِکلِّ شَی ءٍ عَلِیمٌ»(2) یا فرمود: «أَوَلَمْ یکفِ بِرَبِّک أَنَّهُ عَلَی کلِّ شَی ءٍ شَهِید... أَلاَ إِنَّهُمْ فِی مِرْیةٍ مِن لِقَاءِ رَبِّهِمْ أَلاَ إِنَّهُ بِکلِّ شَی ءٍ مُحِیطٌ».(3)

پس در دار وجود، جز خدا نیست و عرفان نیز «جز خدا، هیچ ندیدن» است و رسیدن به قله والای توحید حقیقی. اگر انسانِ سالکِ عارف به چنین موقف و مرتبه ای رسید، به زبان حقیقت و عمل و با تمام وجود می گوید: «إِنِّی وَجَّهْتُ وَجْهِی لِلَّذی فَطَرَ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضَ حَنِیفاً وَمَا أَنَا مِنَ الْمُشْرِکینَ»(4) یا سروده سرّ او چنین خواهد شد: «قُلْ إِنَّ صَلاَتِی وَنُسُکی وَمَحْیای وَمَمَاتِی لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ، لَا شَرِیک لَهُ َوَبِذلِک أُمِرْتُ وَ أَنَا أَوَّلُ الْمُسْلِمِینَ.»(5) چنین انسان موحّدی است که سیر از کثرت به وحدت می نماید و در عالم وحدت اسمایی و صفاتی نیز تفرّج و سلوک نموده، سپس با تمام بینش و نگاه وحدت گرایانه، سیر از کثرت به وحدت می کند، تا دست انسان های مستعد را بگیرد و مقام هدایت و ارشاد را محقق کند که دل چنین انسان هایی، سرشار از نور خدا و حیات و هستی آنها، تجلی گاه بندگی خدا و عبودیت الهی است. پس آنان عبدالله و عندالله هستند و جایگاه ایشان، «فِی مَقْعَد صِدقٍ عِند مَلِیک مُقْتَدرٍ».(6)

نتیجه آنکه، آیات سوره فصلت، راه های شناخت و شهود خدای سبحان را فراروی انسان قرار می دهد و از لب و مغزای عرفان و عارفان الهی حکایت می کند؛ که معرفت شهودی، محبت شهودی و این دو، عبودیت شهودی را به همراه خواهند داشت و در عبادت و بندگی شاهدانه و عارفانه، «جز خدا»

ص: 189

پرستیده نشده و از خدا، جز خدا مطالبه نمی شود که در حقیقت، عبادت آزادگان و احرار است.(1)

البته نهایت این عرفان حقیقی، اعتراف به جهل به شناخت همه جانبه خدای سبحان است: «ماعرفناک حق معرفتک»،(2) و اعتراف و اقرار به «عجز» از بندگی حقیقی خداوند متعال است: «ماعبدناک حق عبادتک»(3) و مهم این است که انسان، بنده خالص و مخلص خدا شود و به مرتبه: «لک عرفتک و انت دللتنی علیک و دعوتنی الیک»(4) برسد؛ زیرا شناخت هویت مطلقه غیبیه، مقدور کسی نخواهد بود. ازاین رو، بایسته و شایسته است انسان، سعه وجودی خویش را ارتقا بخشد و قدرت دید معنایی و معرفتی اش را عمق و ژرفا و گسترش دهد و حجاب های ظلمانی و نورانی را از بین ببرد که: «... لیس بینه و بین خلقه حجاب غیرخلقه...».(5)

میان عاشق و معشوق هیچ حائل نیست

تو خود حجاب خودی حافظ از میان برخیز(6)

یا:

بگذر از خویش اگر عاشق دلباخته ای

که میان نور او جز تو کسی حائل نیست

پس سیر در حقیقت هستی، که سفر «بالله فی الله» است، بسیار دشوار خواهد بود که امثال امیر سالکان و امام عارفان، علی علیه السلام فرمود: «آهِ مِنْ قِلَّةِ الزَّادِ وَ طُولِ الطَّرِیقِ وَ بُعْدِ السَّفَرِ وَ عَظِیمِ الْمَوْرِدِ»(7) و اهل معرفت فرمودند: «ناله علی علیه السلام از

ص: 190

سفر دوم است، نه سفر اول...».(1)

البته برای اولیای الهی و عارفان حقیقی، چهار سفر (اسفار اربعه عرفانی) وجود دارد که عبارتند از:

«1. سیر از خلق به حق؛

2. سیر از حق به حق، که سیرالله فی الله است؛

3. سیر از حق به خلق با حق؛

4. سیر در خلق - از خلق به خلق - به حق».(2)

آری، باید از مقام مُخْلِصین که فنای فعلی است، به «مقام مُخْلَصین» که «فنای ذاتی» است رسید، تا سالک الی الله همه هستی را با دید الهی و بینش توحیدی و شهودی مشاهده کند و «رسد آدمی که به جز خدا نبیند».

ص: 191

که در این آیات بیان شده، عبارت است از:

الف) کسانی که در همه حال به یاد خدا هستند و همه زندگی آنها را خداگرایی، خداباوری و یاد خدا دربرگرفته است: «الَّذینَ یدعُونَ رَبَّهُم بِالْغَداةِ وَالْعَشِی».

ب) تنها ذات حق را می خواهند و لقاءالله را جست وجو می کند و به وجه الله نظر دارند: «یرِیدونَ وَجْهَهُ».

ج) کسانی که تنها موعظه الهی را با دل و جان پذیرفتند که فرمود: «إِنَّمَا أَعِظُکم بِوَاحِدةٍ أَن تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنَی وَفُرَادی ثُمَّ تَتَفَکرُوا...».(1) همه هدف خود را «خدا» قرار داده و همیشه بیداردل و هوشیارند تا «لله»، لوجه الله، فی سبیل الله، لابتغاء مرضات الله و... را از یاد نبرند. کسانی چون سلمان و ابوذری که انگیزه، اندیشه، اخلاق و اعمالشان رنگ و بوی الهی گرفته و «صبغةالله» یافتند و چشم در چشم پیامبر صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام دوخته و از چشمه زُلال وحی و معارف نبوی و علوی نوشیدند و «نُطْعِمُکمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لاَ نُرِید مِنکمْ جَزَاءً وَلاَ شُکوراً»(2) را از خانواده پیامبر صلی الله علیه و آله و عترت طاهره اش علیه السلام آموختند و درس عملی سلوک الی الله و قیام لله را از علی علیه السلام در لیله المبیت گرفتند که: «وَمِنَ النَّاسِ مَن یشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ رَؤُوفٌ بِالْعِبَاد».(3)

چنین مردان خدایی، به جایی رسیدند که «منّا اهل البیت»(4) شدند و محرم اسرار وجودی پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و خاندان پاکش علیه السلام گشتند. به مرتبه ای نایل شدند که رسول خدا صلی الله علیه و آله پس از نزول آیات یاد شده (گویا آنان با شنیدن سخنان ناراحت کننده جمعی از ثروتمندان و اشراف عرب ناراحت شدند و به گوشه ای

ص: 193

از مسجد رفتند و به عبادت پروردگار پرداختند) به دنبال آنها رفت و فرمود:

حمد خدا را که نَمُرْدَم تا اینکه او چنین دستوری به من داد که با امثال شما باشم. معکم المحیا و معکم الممات، زندگی با شما و مرگ هم با شما خوش است.(1)

این معنای عمیق «وَاصْبِرْ نَفْسَک مَعَ الَّذینَ یدعُونَ رَبَّهُم بِالْغَداةِ وَالْعَشِی یرِیدونَ وَجْهَهُ» است. آری، معیّت حقیقی و حشر متافیزیکی و عقلانی- روحانی چنین انسان هایی با پیامبراسلام صلی الله علیه و آله، معیّت پیامبراکرم صلی الله علیه و آله را با آنان به دنبال داشت: «هَلْ جَزَاءُ الْإِحْسَانِ إِلَّا الْإِحْسَانُ».(2)

عارفان، تنها «خدا» را اراده کردند و بس: «العارف یرید الحق الاول لالشئ غیره، و لایؤثر شیئاً علی عرفانه، و تعبّده له فقط، لانّه مستحقّ العبادة و لانها نسبةٌ شریفةٌ الیه، لا لرغبةٍ اورهبةٍ...».(3) ازاین رو، هدف عارف، تنها خدا و وجه الله است و او حق را نیز برای حق می خواهد و این مطلوب را بر هر مطلوب دیگری ترجیح می دهد و عبادت عارف برای خود حق است، نه وسیله جلب منفعت یا دفع مضرّت.(4)

کسانی که عشق و عرفان را در پرستش معشوق و محبوب در هم آمیخته و غیر اویی نمی بینند و نمی شناسند که در برابر آن سر فرود آورند و البته چنین بندگان عارف و عاشق بسیار اندکند: «وَقَلِیلٌ مِنْ عِبَادی الشَّکورُ»،(5) اینان حتی خود عرفان را نمی خواهند و عرفان برای عرفان را شرک و دوگانه پرستی می دانند و لذت های روحانی آنها در «فَادخُلِی فِی عِبَادی، وَادخُلِی جَنَّتِی»(6) تحقق و تعیّن می یابد

ص: 194

که لذت دیدار با دوست و بهشت لقای الهی است. البته «وجه خدای تبارک و تعالی، همان اسمای حسنی و صفات علیایی است که متوجهان به درگاهش، با آنها متوجه می شوند و به وسیله آنها خدا را می خوانند و عبادت می کنند».(1)

از سوی دیگر، وقتی معیّت با انسان های الهی و متذکّران خدا و متوجهان به اسما و اوصاف خداوند را مطرح کردند، به عنوان تأکید فرمودند: «وَلاَ تَعْد عَینَاک عَنْهُمْ تُرِید زِینَةَ الْحَیاةِ الدنْیا.» هرگز چشم خود را از این گروه باایمان، ولی ظاهراً فقیر برمدار و به خاطر دنیا به این مستکبران از خدا بی خبر دیده میفکن، که خود، دستوری سازنده برای دوستداران سیر و سلوک است که: با انسان هایی که دارای کمالات معنوی و علوم و معارف الهی اند و با خدا اُنس و الفت دارند و از مطیعان شریعت حقّه هستند، ارتباط داشته باشند و به ثروت و ثروتمندان با چشم طمع و اصالت بینی هرگز نگاه نکنند. یا فرمود: «وَلاَ تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنَاقَلْبَهُ عَن ذکرِنَا». از آنها که دلشان غافل از یاد خداست، نباید اطاعت و پیروی کرد. «وَاتَّبَعَ هَوَاهُ» و گرفتار هواپرستان نباید شد؛ آنهایی که دچار آفت افراط و اسراف کاری شده اند «وَکانَ أَمْرُهُ فُرُطاً».

پس درس بزرگ این است که ممکن است کسانی ظاهراً فقیر و تهیدست باشند یا فقر مادّی و مالی داشته باشند، ولی غنای معنوی دارند و عاشق خدا هستند و کسانی هم فقر اقتصادی ندارند، ولی گرفتار فقر اعتقادی، معنوی و معرفتی هستند. انسان بیدار باید با ارباب معرفت و معنویت معیت و حشرونشر داشته باشد، گرچه از هر قشر و طبقه ای باشند. مهم با خدا و دوستان خدا بودن است که کمال محسوب می شود. به این اشعار علامه حسن زاده آملی توجه کنیم:

من این دنیای فانی را نمی خواهم، نمی خواهم

ص: 195

من این لذات آنی را نمی خواهم، نمی خواهم

به جز محبوب یکتایم نمی دانم، نمی دانم

به جز آن یار جانی را نمی خواهم، نمی خواهم

به جز راه وصالش را نمی پویم، نمی پویم

جز این ره کامرانی را نمی خواهم، نمی خواهم

به جز قرآنی کتابی را نمی خوانم، نمی خوانم

به جز سبع المثانی را نمی خواهم،نمی خواهم

علی و آل پاکش را پذیرفتم، پذیرفتم

فلانی و فلانی را نمی خواهم، نمی خواهم(1)

2. «وَعِبَاد الرَّحْمنِ الَّذینَ یمْشُونَ عَلَی الْأَرضِ هَوْناً وَإِذا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلاَماً، وَالَّذینَ یبِیتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَقِیاماً، وَالَّذینَ یقُولُونَ رَبَّنَا اصْرِفْ عَنَّا عَذابَ جَهَنَّمَ إِنَّ عَذابَهَا کانَ غَرَاماً، إِنَّهَا سَاءَتْ مُسْتَقَرّاً وَمُقَاماً، وَالَّذینَ إِذا أَنفَقُوا لَمْ یسْرِفُوا وَلَمْ یقْتُرُوا وَکانَ بَینَ ذلِک قَوَاماً».(2)

«عِبَاد الرَّحْمنِ»، عنوان دیگری از عارفان و سالکان الهی و اولیای خداست که دو دسته صفات ثبوتی و سلبی دارند؛ چرا که انسان های الهی، هم به آراستن و تحلیه و تجلیه می پردازند، و هم به پیراستن و تخلیه و تنزیه خویش اهتمام دارند. این آراستگی و پیراستگی را، در ساحت های اعتقادی، اخلاقی - معنوی و احکام عملی تعمیم می دهند و همه این ساحت ها را در هندسه ای الهی به هم مرتبط و پیوسته می دانند، نه از هم جدا و گسیخته. ازاین رو، صفات ثبوتیه، ایجابی و آرایشی آنها عبارتند از:

الف) تواضع و فروتنی؛

ص: 196

ب) مدارا با جاهلان و نادانان؛

ج) عبادت های شبآنگاهی، به ویژه سحرخیزی و شب زنده داری؛

د) ترس از خداوند و عذاب الهی؛

ه-) ترک از افراط و تفریط در مسائل گوناگون زندگی؛

و) تحقیق و تفکر و اندیشیدن در کارها؛

ز) توجه به تربیت اولاد و تحویل فرزندان صالح به جامعه؛

ح) اُسوه و الگوی دیگران بودن؛

ط) صبر در برابر مشکلات ناخوشایند زندگی.

با توجه به این آیات:

وَالَّذینَ إِذا ذکرُوا بِآیاتِ رَبِّهِمْ لَمْ یخِرُّوا عَلَیهَا صُمّاً وَعُمْیاناً، وَالَّذینَ یقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذرِّیاتِنَا قُرَّةَ أَعْینٍ وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِینَ إِمَاماً، أُولئِک یجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِمَا صَبَرُوا وَیلَقَّوْنَ فِیهَا تَحِیةً وَسَلاَماً.(1)

از سوی دیگر، با توجه به آیات: «وَالَّذینَ لاَ یدعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ وَلاَ یقْتُلُونَ النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ وَلاَ یزْنُونَ وَمَن یفْعَلْ ذلِک یلْقَ أَثَاماً، یضَاعَفْ لَهُ الْعَذابُ یوْمَ الْقِیامَةِ وَیخْلُد فِیهِ مُهَاناً، إِلَّا مَن تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ عَمَلاً صَالِحاً فَأُولئِک یبَدلُ اللَّهُ سَیئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ وَکانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً، وَمَن تَابَ وَعَمِلَ صَالِحاً فَإِنَّهُ یتُوبُ إِلَی اللَّهِ مَتَاباً، وَالَّذینَ لاَ یشْهَدونَ الزُّورَ وَإِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا کرَاماً»(2) از صفات سلبیه به دور هستند؛ مثل این موارد:

الف) دست شستن از هرگونه شرک به خدا؛

ب) احترام به خون افراد بی گناه؛

ج) ترک بی عفّتی و آلوده نشدن به زنا؛

د) حاضر نشدن به مجالس آلوده و باطل؛

ص: 197

ه-) پرهیز از کارهای لغو و بیهوده(1).

بنابراین، در آیات 63 تا 76 سوره فرقان، با ویژگی هایی از عبادالرحمان و اولیای الهی آشنا می شویم که بر چند نکته مهم و سازنده دلالت می کند:

اول- سلوک عرفانی و عالی، از راه سلوک اخلاقی که اکتساب فضایل و پرهیز از رذایل است، حاصل شدنی است؛ زیرا انسانی که حُسن سلوکِ اخلاقی ندارد، چگونه می تواند در وادی سیر و سلوکِ عرفانی گام بگذارد. پس اخلاق، مقدم و مقدمه عرفان است.

دوم- انسان های وارسته، از ویژگی هایی برخوردارند که رابطه آنها را در ساحت های چهارگانه ساحت رابطه انسان با خدا، خود، جامعه و با جهان، درست، معقول و مبتنی بر دستورالعمل های الهی تنظیم کند و در همه حوزه های عبادت، سحرخیزی، مدارا با مردم، اعتدال ورزی، دوری از گناهان فردی و اجتماعی موفق باشد.

سوم- انسان سالک الهی درباره خود، خانواده و جامعه اش احساس مسئولیت می کند. ازاین رو، امامِ انسان های پرهیزگار و پارسا خواهد شد. انسانِ اُسوه، در همه زمینه ها اُسوه می گردد و رشد هماهنگ و متوازن دارد؛ یعنی همه استعدادها و قابلیت هایش پرورش می یابد، نه اینکه رشد ناقص و نامتوازن و کاریکاتوری بیابد. به همین دلیل، انسان کاملِ اسلام، انسانِ رشدیافته در همه ابعاد و ساحت های وجودی است.(2)

چهارم- به تعبیر استاد جوادی آملی، انسان سائر و صائر الی الله، از شرایط و آداب و ویژگی هایی برخوردار است که عبارتند از: 1. معرفت همه جانبه به خدا، (معرفت عقلی و شهودی)، 2.هجرت و دوری از هر پلیدی و رجز و

ص: 198

رجس و گناه و گرفتاری، 3. سرعت در سیر و سلوک، 4. سبقت در سرعت به سوی خدا تا از شمار «السابقون» قرارگیرد که مقامی بالاتر و والاتر از «ابرار» دارند، 5. امامت. سپس فرمود: «لِاَنَّ العارف اذا هاجَرَ اِلی رَبِّهِ وَ سارِعَ فی هِجْرَتِهِ وَ اَسْبَقَ الْخَیْراتِ وَ سابِقَ غَیْرِه فیها صَارَ اِماماً یأتّمُ بِهِ غَیْرَه مِنْ اَهْل التّقی، لانَّه یَهْدیِ المتّقین کَما اَنَ القُرآن هُدَی للمتقین، فَیصیرُ بِمَنْزِلَةِ القرآنِ النَّاطِقِ حَسَبَ سَعة و جَودِهِ».(1) بنابراین، سالکان، درجات و مقاماتی را می پیمایند که از معرفت یقینی به خدا آغاز شده و هجرت انفسی نموده و سرعت و سبقت در هجرت به سوی خدا گرفته و در نهایت، الگوهای عینی انسان های اهل تقوی می شوند و به تعبیری، «قرآن ناطق» در مرتبه وجودی خود خواهند شد.

پنجم - «مُحَمَّد رَّسُولُ اللَّهِ وَالَّذینَ مَعَهُ أَشِداءُ عَلَی الْکفَّارِ رُحَمَاءُ بَینَهُمْ تَرَاهُمْ رُکعاً سُجَّداً یبْتَغُونَ فَضْلاً مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَاناً سِیماهُمْ فِی وُجُوهِهِم مِنْ أَثَرِ السُّجُود ذلِک مَثَلُهُمْ فِی التَّوْرَاةِ وَمَثَلُهُمْ فِی الْإِنجِیلِ کزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوَی عَلَی سُوقِهِ یعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِیغِیظَبِهِمُ الْکفَّارَ وَعَد اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنْهُم مَغْفِرَةً وَأَجْراً عَظِیماً».(2)

آیه بسیار روشن و افتخارآمیزی که برای اصحاب بیدار و پایدار پیامبر والامقام اسلام نازل شده، تا تصویر زیبایی از آنها را از زبان «تورات» و «انجیل» بیان کند، با واژه «معیّت» که معیّت معنایی و معرفتی است و حشر و نشر متافیزیکی و ماورایی را دربرمی گیرد، آغاز می شود: «مُحَمَّد رَّسُولُ اللَّهِ وَالَّذینَ مَعَهُ».

کسانی را که هم رأی و همراه پیامبر هستند، با ده ویژگی، که پنج ویژگی از تورات و پنج ویژگی دیگر از انجیل است، معرفی کرد. این ویژگی ها عبارتند

ص: 199

از اوصاف مهر و قهر، ظاهر و باطن، عقیدتی، اخلاقی و اجتماعی:

1. در برابر دشمن محکم، استوار و شدید هستند؛ یعنی اهل مسامحه و مصالحه و سازشکاری نیستند و هرگز بر سَر اصول و ارزش های اسلامی - انسانی، با دشمن کنار نمی آیند، اگرچه مشکلات فراوانی برای آنها داشته باشد: «أَشِداءُ عَلَی الْکفَّارِ».

2. با خودی ها، مؤمنان، هم کیشان و دین داران، رئوف و مهربان هستند و تسامح و تساهل و مدارا را در چنین موضعی کاملاً مراعات می کنند: «رُحَمَاءُ بَینَهُمْ» تا مهر و عاطفه و وحدت و همدلی داشته باشند.

3. همواره تسلیم خدا و بنده حق هستند: «تَرَاهُمْ رُکعاً سُجَّداً»؛ یعنی بنده خدا هستند.

4. تنها به دنبال رضایت الهی و فضل خدا و رضوان حقّ هستند. «یبْتَغُونَ فَضْلاً مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَاناً»؛ یعنی از انگیزه الهی، توحیدی و خالصانه برخوردارند و فقر و نقص خویش را می شناسند و در جست وجوی فضل و عنایت الهی اند.

5. چهره این مردان الهی نورانی، حاکی از عبودیت الهی و زیبایی خاصی است که به دلیل بندگی، خلوص، یاد خدا، شب زنده داری ها و سحرخیزی ها به دست آورده اند: «سِیماهُمْ فِی وُجُوهِهِم مِنْ أَثَرِ السُّجُود».

6. دوره جوانه و نهاله نشانی آنان، در سرزمین طیّبه وحی و معیّت با پیامبراعظم صلی الله علیه و آله بوده است؛ یعنی دوره شکل گیری شخصیت آنها از نظر عقیدتی، اخلاقی و عملی، در معیّت با پیامبر و در بُستان وحی و آموزه های نبوی بوده است. «شَطْأَهُ» به معنای جوانه است؛ جوانه هایی که از پایین ساقه و کنار ریشه ها بیرون می آید. «آزَرَهُ» از ماده «موارزه»، به معنی معاونت است.

7. رویش و پویش یافته و از مرحله ای به مرحله ای بالاتر سیر یافتند و جوانه وجودشان پرورش یافته، بر همه حجاب های خود و خاک پیروز شده و

ص: 200

غلبه کردند و با وجود مشکلات، شکفته شدند. «فَآزَرَهُ»؛ یعنی دوران رشد و بالندگی را نیز سپری کردند.

8. استحکام و قدرت و دقّت یافته، از نظر فکری، معنوی، عقیدتی و اخلاقی، به گونه ای در مکتب پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله رشد یافتند که «پایداری» را با «بیداری» گِره زدند و مصداق «الَّذینَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا»(1) گشتند و عهد بلوغ و شکوفایی و عقلانیت و قدرت معنوی را نیز پشت سر گذاشته، محکم و استوار شدند.

9. استقلال و دوره باروری و مبارک شدن در هر زمان و زمینی نیز در همراهی با پیامبراکرم صلی الله علیه و آله شامل حال آنها شد. «فَاسْتَوَی عَلَی سُوقِهِ»؛ یعنی با ریشه دوانیدن در سرزمین وحی و نبوّت و از شمار مردان مدینةالنّبی صلی الله علیه و آله شدن، از نظر معرفتی، معنویت و رفتاری، پا بر جا و خودباور شدند و دیگر تشدید و تردیدزایی ها و شبهه افکنی ها و پرسیدن ها آنها را متزلزل نکرد و از دین و دین داری خارج نساخت و درک و درد دینی یافته، خود دین شناسِ دین دار شدند و دین دار دین شناس گشتند و به دفاع عقلانی و قاطع از مرزهای عقیدتی و دینی پرداختند. علاوه بر اینکه منشأ تبلیغ دین، گسترش ارزش های اسلامی- توحیدی و عدالت ورزی و عدالت گستری شدند و جهاد با مال و جان و زبان را سرلوحه فعالیت های خویش کردند. پس: «کشَجَرَةٍ طَیبَةٍ أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَفَرْعُهَا فِی السَّماءِ، تُؤْتِی أُکلَهَا کلَّ حِینٍ بِإِذنِ رَبِّهَا».(2) درخت تناور و بارور شده و ثمربخش شدند.

10. خار چشم دشمنان دین و دین داری شدند؛ یعنی حرکت تعالی جویانه و رشد و رستگاری یافتند که کافران از آنها به خشم آمدند. ازاین رو، اینان همواره

ص: 201

در حال حرکت، پویش و رویش، تعالی وجودی و توسعه در ساحت هستی خود هستند و «مَنِ ایدئال» و «خودِ برتر» خویش را در پرتو «هدایت تشریعی» و آموزه های اسلامی پرورش می دهند. طرح «وَعَد اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الْصَّالِحَاتِ لَهُم مَغْفِرَةٌ وَأَجْرٌ عَظِیمٌ» در پایان آیه، نشان از این دارد که تنها کسانی که در حرکت و سلوک معنایی ماندند و از همه خطرات عبور کردند و جان سالم به در بردند و در خط نبوت، شریعت و امامت و ولایت باقی ماندند و «ایمان و عمل صالح» - که روح و گوهر سیر و سلوک تکامل یابنده است - را تداوم بخشیدند، همواره مشمول عنایات الهی اند.

بنابراین، این آیه، از ویژگی هایی یاد می کند که عرفان مثبت، عرفان جهادی و حماسی، عرفانِ عقل و عشق، عرفان درد خدا و خلق، عرفان درون گرایی و برون گرایی، و عرفان کامل و جامع را معرفی کند؛ زیرا عرفان قرآن و عترت، و عرفان نبوّت و امامت، چنین است. چنان که در آیه «التَّائِبُونَ الْعَابِدونَ الْحَامِدونَ السَّائِحُونَ الرَّاکعُونَ السَّاجِدونَ الآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّاهُونَ عَنِ الْمُنْکرِ وَالْحَافِظُونَ لِحُدود اللَّهِ وَبَشِّرِالْمُؤْمِنِینَ»(1) نیز اوصاف فردی و اجتماعی یا معنویات و اجتماعات را طرح نموده است. همچنین در بسیاری از آیات قرآن، از جمله مؤمنون: 1- 10، یونس: 7- 9، محمّد: 2- 7، حدید: 25- 29 و... نیز نشانی از آن انسان های الهی ارائه فرمود که برای خردمندان و فرزانگان و فرهیختگان در سلوک عرفانی، بسیار گِره گشا و بصیرت بخش خواهد بود.

ص: 202

«مسلوکٌ الیه» نیز در درون خود اوست: «وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یحُولُ بَینَ الْمَرْءِ وَقَلْبِهِ.»(1)

ج) سالک اگر ریاضت معقول، مشروع و معتدل را بر اساس آموزه های قرآن کریم و انسان کاملِ معصوم علیه السلام متحمل شود، به تدریج و منزل به منزل به مرتبه فنای افعالی، صفاتی و ذاتی می رسد و «فنای تامّ» شامل حال او می گردد. پس سالک و مسلک، استهلاک و اندکاک در مسلوکٌ الیه می یابد و به تجلّی تهذیبی و شهودی حق از میان می رود و تنها «مسلوکٌ الیه» می ماند که هرچه هست، اوست.

د) بنابراین، هیچ غایتی برای سالک نیست، مگر لقای پروردگارش که با فناء فی الله و بقای بالله حاصل شدنی است. با «الی الله مَرْجِعُکمْ جَمِیعاً» و «أَلاَ الی الله تَصِیرُ الْأُمُورُ»(2)، «وَإِلَیهِ الْمَصِیرُ»(3) از خویشتن خویش قصد و آهنگ دیدار دوست می کند. پس خود را بشناسیم و خود را بسازیم که هیچ کاری مهم تر از این نداریم و اَبَد در پیش داریم و سکون و توقف معنایی ندارد. ازاین رو، سالک سر از پاشناخته، همواره رو به پیش در حال رفتن و شدن است؛ شدنی که او را به شهود واصل کند.

ه ) یکی از آموزه های آیه «عَلَیکمْ أَنْفُسَکمْ»، مراقبت، خویشتن یابی و خودنگه داری است؛ چنان که خودنقدی و نظارت همه جانبه و حسا ب رسی از همه مناسبات وجودی و فعالیت های علمی و عملی خودمان هست تا چنین مراقبه و محاسبه ای ملکة حیات سالک نشود، او راه به جایی نمی برد و لذت عرفانی و روحانی «لقاء الله» را نمی چشد.

و) حرکت سالک از «درون» به سوی «محبوب و معبود» است، نه از «برون.»

ص: 204

ازاین رو، سالک قرآنی همواره درون گراست. حتی در برون گرایی هایش نیز درون گراست؛ چه اینکه سیر در آفاق و مجاهدت های اجتماعی اش نیز، در حقیقت سیری اَنْفُسی و درونی است و او در حال تکامل وجودی و حرکت جوهری اشتدادی و نهادی است و خویشتن را پرورش می دهد. حتی در سیاست ورزی، تجارت پیشگی، تعلیم و تربیت، رابطه با جامعه و جهان نیز سیر درونی دارد و خویشتن را بر فعلیت می رساند و اینکه در درون او درباره خدا و عوالم غیب چه می گذرد و شوق شهود، او را به خدمت به خلق هدایت می کند و درد دیدار دلبر و دلدار، او را به درد و درک خلق خدا می کشاند و اهتمام او به مسلمانان و جامعه بشری، او را به عدالت ورزی، مهرورزی و... سوق می دهد، برای این است که رضوان الهی و شهود وجه خدا و سپس شهود در جنّت اللقا برای او حاصل گردد.

ز) قرآن کریم تحریص و ترغیب می کند: «عَلَیکمْ أَنْفُسَکمْ»؛ یعنی جان خود را بشناسیم و قدر آن را بدانیم و از آن صیانت کنیم که دزدان و رهزنان فراوان هستند. مراقب باشیم به حریم حَرَم جان، اغیار و نامحرمان وارد نشوند و دشمنان جان، جانمان را نکشند و ما را از بین نبرند. پس مواظب باشیم گرفتار تهاجم و شبیخون دشمن درون یا نفس امّاره و نفس مسوِّله نشویم و دشمن برون (شیطان که دشمن آشکار انسان است) بر کشور وجود انسان سلطه نیابد؛ که راه اصلی مراقبت از خودِ حقیقی و مَنِ فطری و خدایی، همانا عبودیت محض خداست.

حال برای اینکه طریق نفس که طریق اولیای الهی و مسلک شاگردان مکتب قرآن در سیر و سلوک عرفانی است، برای ما روشن شود، تا ببینیم در چه وضعیتی هستیم و در کجا سیر می کنیم یا به بیان دیگر، خویشتن را توزین کنیم

ص: 205

و قدر و منزلت خویش را بشناسیم، پرسش هایی را مطرح می کنیم تا بیابیم حال و روز و روزگار ما چگونه است. این پرسش های سازنده، هشداردهنده و بیدارگر را بسیار خودمانی و روان مطرح می کنیم. پس:

ای عزیز! آیا در اینکه از کجا آمده ای، در کجا هستی و به کجا می روی، اندیشیده ای و پاسخی برای فلسفه حیات خویش یافتی؟

ای عزیز! آیا دانستی و یافتی که قرآن کریم، کتاب انسان شناختی و انسان سازی است و همه ابعاد و ساحت های ما در آن تبیین گردیده و سعادت و شقاوت، کمال و نقصان، خوشبختی و بدبختی ما در آن نوشته شده است؟

ای عزیز! تا چه اندازه در جهت شناختِ خود، استعدادهای خویشتن، و ساختن و پرداختن خود برآمده ای؟ مگر نیافتی که اشتغال به تهذیب نفس و خودسازی، بهترین، سودمند ترین، و نجات بخش ترین کار ممکن و سودآورترین نوع تجارت است؟

ای عزیز! آیا تاکنون با خویشتن خلوت کرده و به درون خود رفته ای، تا از فطرت توحیدی و الهی خود معارف و حقایق را بشنوی و همه چیز را از درون خود بخواهی و در ذلت خویش جست وجو کنی؟

ای عزیز! چرا در بیرون وجود خود کوشیده ای و به درون خویش برنگشته ای و سعی کرده ای همه چیز را بشناسی غیر از خویشتن را؟ در جست وجوی هر چیزی غیر از خود هستی و «خود» را گم کرده ای و در پی آن نیستی که پیدایش کنی؟ آیا به راستی خود را یافته ای و خویشتن را پیدا کرده ای؟

ای عزیز! آیا اندیشیده ای که جوانی و عمر خود را در چه راه و برای چه چیزی صرف کرده ای؟

ای عزیز! آیا چنان که به درمان بیماری ها و دردهای جسمانی توجه داشته و

ص: 206

درمانش کرده ای، به دنبال درمان دردها و معالجه بیماری های درونی خود برآمده ای؟ آیا اساساً فکر کرده ای چه بسا سلامت جسمانی داری و بیمار روحی هستی؟

ای عزیز! در همه زندگی خود آیا به حرام و حلال، ارزش و ضدارزش، بایدها و نبایدهای خداوند که نسخه سعادت انسان است، توجه کرده ای؟

ای عزیز! آیا در تصدیق و تکذیب ها، و دوستی و دشمنی ها، ملاک را «خدا» و «دین خدا» قرار داده ای یا محور همه داوری ها و نفی و اثبات ها و حب و بغض ها، نفس امّاره، مسوِّله و زینت بخش تو بود؟

ای عزیز! آیا در دل خود «یاد خدا» را ملکه کرده و سپس در همه زمان ها و مکان ها آن را در نظر گرفته ای؟ آیا با کسانی که به یاد خدا هستند و گفتار و رفتارشان حکایت از «یاد خدا»ست، رابطه دوستی برقرار کرده ا ی؟

ای عزیز! آیا تنها به فکر مأکولات بوده ای یا به «معقولات» نیز اهتمام ورزیده ای؟

ای عزیز! در وفای به عهد، صدق در گفتار و رفتار و امانتداری چگونه بوده ای؟

ای عزیز! آیا به «نماز» که یاد خدا، ستون دین، پرچم اسلام، نور چشم خاتم پیامبران صلی الله علیه و آله و چشمه زلال طهارت و طراوت است، عشق ورزیده و آن را در متن زندگی ات نهاده ای و به آن اهمیت بسزا داده ای؟

ای عزیز! با مؤمنان و عالمان که برادران ایمانی و پدران روحانی ما هستند، چگونه معامله کرده ایم؟ چه نوع رابطه ای را با آنها برای خویشتن تعریف کرده ایم؟

ای عزیز! در برابر گناه دیگران چه موضعی داشته و گناهان خود را چگونه دید ه ایم؟

ص: 207

ای عزیز! آیا کوچک ترها و همسن وسالان و بزرگ ترهای خود را بهتر و برتر از خویش دانسته ایم و آنان را احترام و تکریم کرده ایم؟

ای عزیز! در «دل» خویش به کدام دسته تعلق خاطر داریم؛ به مؤمنان یا فاسقان، به عادلان یا ظالمان، به صالحان یا طالحان، به تقواپیشگان یا طغیان گران، به کسانی که خیر و سعادت ما را می خواهند یا کسانی که افسارگسیختگی و لاقیدی ما را می پسندند؟

ای عزیز! آیا تا به حال سحرخیزی و شب زنده داری معنامند، جهت دار و هدف دار که «خدا»، عقلانیت، معنویت و معرفت در آن باشد، داشته ای؟ راستی چه شب ها که برای این و آن نخوابیدی و چه شب ها که در گیرودار اوهام و خیالات پریشان خود قدرت استراحت و خواب نداشتی! حال آیا شده است «خیال خدا» و خاطر الهی خواب را یک شب از تو ربوده باشد و خوف از آتش الهی و عشق به بهشت و نعمت های حضرت دوست نیز آرام و قرار را از تو گرفته باشد؟

ای عزیز! تا چه اندازه به شریعت الهی و رساله های علمیه توجه عملی داشته ای و معیار زندگی ات در همه جا و همه زمان ها بوده اند؟

ای عزیز! آیا از نمازها، دعاها و زیارت های خود راضی هستی و بهره برداری کرده ای؟ آیا از توبه و استغفار خویش خشنودی یا باید از توبه ات توبه کنی؟

ای عزیز! آیا راز دوستت و سرّ مردم را نگه داشتی؟

ای عزیز! در بلایا و مصائب چگونه بوده ای؛ صبرِ شاکرانه داشتی یا از کوره به در رفتی؟

ای عزیز! آیا حقوق والدین را پرداخته ای یا عقوق آنها شده ای؟ آیا حق پیامبر هدایت و امامان نور علیه السلام و عالمان دین و دیانت و معلمان دانش و بینش

ص: 208

خود را ادا کرده ای؟

ای عزیز! آیا حقوق همسر و فرزندان و همسایه و مردمان را مراقبت نموده و پرداخت کرده ای؟

ای عزیز! آیا «سکوت» را تجربه کرده و صبر و شکیبایی را لمس و باور نموده ای؟

ای عزیز! به راستی تاکنون سیر صعودی داشتی یا هبوطی، اهل عروج بودی یا نزول؟ آیا ملعون یا مغبون یا مغبوط بوده ای؟

ای عزیز! آیا از مال، جان و آبروی خود برای رضای خدا و حفظ دین و دین داری می گذری؟

ای عزیز! با «روزی حلال» چگونه ای؟

ای عزیز! آیا به طبیب عقل و دل، پزشک عقیده و اخلاق، حکیم روح و روان مراجعه کرده ای؟

ای عزیز! آیا شده «عیب دیگران» تو را به «عیب خودت» متوجه سازد و زندگی دیگران از جهت مثبت و منفی برای تو عبرت و بصیرت باشد؟

ای عزیز! آیا دعای کمیل، ندبه، مناجات شعبانیه، زیارت جامعه و... را تجربه کرده ای؟

ای عزیز! به راستی آیا لذت عبادت و بندگی خدا و اُنس و یاد او را چشیده ای؟ و آیا و آیا... .

این همه گفته ها و پرسیدنی ها و ناگفته ها و سؤال نشده ها، برای این است که بنا بر آیه کریمه: «بَلِ الْإِنسَانُ عَلَی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ»،(1) انسان خود را بیش از دیگران می شناسد و از حال و روز خویش باخبر است؛ برای این است که «وَفِی أَنفُسِکمْ

ص: 209

أَفَلاَ تُبْصِرُونَ.»(1) برای این است «عَلَیکمْ أَنْفُسَکمْ» تحقق یابد و جواب «لَبَیْک اللّهُمَ لَبَیْک» را به «یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا عَلَیکمْ أَنْفُسَکمْ»(2) بدهیم و معرفت نفس را کلید کمالات علمیه و عملیه خود قرار دهیم. به تعبیر علامه حسن زاده آملی: «آن که از صحیفه نفس خود آگاهی ندارد، از کدام کتاب و رساله طرفی می بندد؟!»(3) و «آن که با یاد خدا همدم نیست، آدم نیست»(4) و «آن که را درد نیست، مرد نیست».(5)

آری، معرفت نفس، مادر همه حکمت ها و فضیلت ها، و شاه کلید سیر و سلوک شهودی، و سرچشمه مکارم اخلاقی و معالی نفسانی است که نفس مجرد انسان به گونه ای ساخته و پرداخته شد و در نظام احسن آفرینش و بر صورت صاحب خویش قرار گرفت که امام علی علیه السلام فرمود: «کلُّ وِعَاءٍ یضِیقُ بِمَا جُعِلَ فِیهِ إِلاَّ وِعَاءَ الْعِلْمِ فَإِنَّهُ یتَّسِعُ بِهِ»؛(6) زیرا نفس انسان، مجرد و از جنس ماورایی است. ازاین رو، هر چه معارف، حقایق و معانی در آن ریخته شود و «مظروف» نیز از جنس «ظرف»، یعنی مجردات باشد، انسان توسعه وجودی بیشتری می یابد و هر چه معرفت و معنویت بیشتر و عمیق تر شود، انسان صاحب آن معارف و معانی بیشتر و عمیق خواهد شد و مدارج کمال و معارج جمال را بهتر و بیشتر می پیماید. به تعبیر امام علی علیه السلام : «یا کمَیلَ إِنَّ هَذِهِ الْقُلُوبَ أَوْعِیةٌ فَخَیرُهَا أَوْعَاهَا».(7)

پس دل و درون خود را بشناسیم و بسازیم و در مسیر علوم الهی و ظرف

ص: 210

حقایق وجودیِ صادر از قرآن کریم و لِسان و صدر انسان کامل قرار دهیم که انسان تا بی نهایت پیش می رود و حدّ یقف ندارد. به تعبیر شیوا و ژرف قرآن کریم: «قُلْ کلٌّ یعْمَلُ عَلَی شَاکلَتِهِ.»(1) بنگریم که چگونه خویشتن را ساختیم و شاکله و شخصیت پیدا کردیم که راه تحوّل و انقلاب وجودی به روی انسان گشوده است و توبه، یعنی جبران و تدارک «مافات» و انقلابی بر ضد وضع موجود برای رسیدن به وضع مطلوب. توبه مراتب دارد و مطلوب ها درجه بندی اند که انسان دل آگاه و خردمند از جهش و جنبش و کشش و کوشش باز نمی ماند و همواره در «حرکت» است که: «مَنْ عرف نفسه جاهدها».(2)

اینک گوهرهایی از حکمت علوی را در معرفت و تهذیب نفس، که تفسیری بر آیه «عَلَیکمْ أَنْفُسَکمْ» و تصویری عینی از «طریق عملی نفس» هستند، فراروی آن عزیز مشتاق کمال و سعادت قرار می دهیم:

1. «اَلاِشْتِغال بِتَهْذیبِ الْنَّفْس اَصْلَح؛ شایسته ترین کار، سرگرم اصلاح و سازندگی نفس شدن است».(3)

2. «صَلاحُ النَّفْس مُجاهِدة الهْوَی؛ صلاح نفس، جهاد با هوا و هوس هاست».(4)

3. «رَدْعُ النَّفْس عَن الْهَوی اَلْجَهادُ اَلاَکْبَر؛ بازداشتن نفس از هواپرستی، جهاد اکبر است».(5)

4. «عَجِبْتُ لِمَنْ عَرَفَ نَفْسَه، کَیْفَ یَأنِسْ بِدارِ الْفَناء؛ در شگفتم از کسی که خویشتن را شناخته و به خانه فناپذیر دنیا اُنس و الفت گرفته است؟!»(6)

5. «اَلْشَریعَةُ ریاضَة النَّفْس؛ شریعت، احکام و باید و نبایدهای الهی، ریاضت

ص: 211

نفس است».(1)

6. «اَفْضَلَ الْجَهادِ، جَهادُ النَّفْس عَنِ الْهَوی و فَطَمها عَنْ لَذّات الدُّنیا؛ برترین جهاد، جهاد با نفس یا هواها و خواهش های نفسانی و دور داشتن از لذت های دنیایی است یا انقطاع از لذت های دنیایی است».(2)

7. «سَبَبُ صَلاحُ الْنَفْس الْعَزوف عَن الدُنیا؛ وسیله صلاح نفس، دوری و بی رغبتی از دنیاست».(3)

8. «مَنْ عَرَف قَدْرَ نَفْسهِ لَمْ یَهِنُها بِالْفانیاتِ؛ کسی که خود را شناخت، آن را با امور فناپذیر حقیر و تحقیر نمی کند».(4)

9. «زَهُّوا اَنْفُسَکُم عَنْ دنس اللّذات و تَبَعات الشَّهَوات؛ نفس خود را از پلیدی های لذت پرستی و پی آمدهای شهوات خواهی پاک کنید».(5)

10. «اَلتّوحیدُ حیاةُ اَلْنَفْسِ؛ توحید، مایه زندگی و حیات نفس است».(6)

11. «لَیْسَ عَلَی وَجْه اَلاْرَضْ اَکْرَمُ عَلَی الله سُبْحانَهُ مِنَ النَّفْس المَطّیعة لأِمرِه؛ در روی زمین کریم تر از نفسی که مطیع فرمان خداست، وجود ندارد».(7)

12. «خَیْرُ الأَمراء مَنْ کان عَلی نَفْسِه اَمیراً؛ بهترین و برترین حاکمان کسانی هستند که بر نفس خویش امیر و حاکم اند».(8)

13. «بِالْعَِقْل کَمالُ النَّفْس؛ به وسیله عقل و خِرَد است که نفس به کمال خویش می رسد یا عقل و خرد، کمال نفس است».(9)

ص: 212

14. «مَنْ نَسِی اللهَ أَنْساهُ اللهُ نَِفْسَه وَ اَعمی قَلٍْبه؛ کسی که خدا را از یاد بٍُرد و گرفتار خدافراموشی شد، خدا نیز او را دچار خودفراموشی و کورباطنی می کند».(1)

آیا واقعاً احادیث یادشده، تفسیری از «عَلَیکمْ أَنْفُسَکمْ» و راه های ایجابی و سلبی برای تکامل نفس و رقای وجودی انسان نیست؟ آیا چنین معارف علوی، انسان را به سیر و سلوک درون گرایانه و خودشناسانه بر اساس دستورالعمل های الهی و آسمانی فرانمی خواند و غیرمستقیم، عامل نقدِ خود و تأویل خویشتن نخواهد شد؟ پس بدانیم تحصیل معارف عقلی، اخلاقی - معنوی و فقهی - نقلی، کمک برای تهذیب نفس و آمادگی برای لقاء الله هستند و نماز، روزه، سحرخیزی، سکوت عاقلانه، تفکر معنادار و هدفمند، تلاوت قرآن، خلوت عالمانه داشتن و...، همه زمینه هایی هستند تا انسان، ظرفیت سلوکی برای پیمودن مقامات معنوی بیابد و به فتوحات غیبی دست یابد، تا به شهود و لقای رب برسد.

البته در عرفان قرآنی، که بر ایمان یقینی و عمل صالح و خالصانه مبتنی است، بندگی و عبودیت اصالت دارد و عبادت برای نورانیت دل، و عبودیت برای رسیدن به مقام «ولایت» است تا با موت اختیاری و مرگ ارادی که مقام فنای فعلی، صفاتی و ذاتی است، درک و دریافت شهودی «وجه الله» حاصل آید؛ زیرا قلب سلیم و مجرد از ماده و مادیات و رها شده از هر تعلق و تعینی، برای شهود ملکوت و دیدار روی یار، صالح است و از «رؤیت عکس رخ یار» به «رؤیت روی یار» ارتقا می یابد و معرفت و طهارت نفس، و صیانت و مداومت این طهارت از هر پلیدی و خودبینی، مقدمه واجب و وجودی بهره گیری از سیر و سلوک معنوی و ادراک ثمره شجره طیبه جهاد و هجرت برای

ص: 213

خدا و به سوی خداست تا لقای رب حاصل گردد.(1)

نتیجه آنکه، از «خود» تا «خدا» و از درون نفس تا دیدار رب، باید سلوک کرد. چنین سلوکی، از خودرهایی و حجاب نفس و خودیت زدایی است. مِهْر دیدار خدا، «خود ندیدن» است که «یک قدم بر خویشتن نه، وان دگر بر کوی دوست» یا «خود را مبین که رَسْتی» یا «عدم گردم عدم چون ارغنون، گویدم کانا الیه راجعون.» پس استجابت دعوت خدا و رسولش کنیم (یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا اسْتَجِیبُوا لِلّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذا دعَاکمْ لِمَا یحْییکمْ)(2) تا حیات شهودی شامل حال ما گردد.

ص: 214

که آورنده قرآن کریم است و در اوج مقام قرب الهی قرار گرفت، تابلوی تمام نمای این حرکت تعالی یابنده و تکامل بخش قرار داد و چنین انسان کاملی فرمود: «تعال»؛ یعنی «مرا که پیغمبر شما هستم، ببینید و بالا بیایید. ... بالا بیایید که خداوند سبحان، فیاض علی الاطلاق است و قابلیت و استعداد هم به شما داده است و کتاب بی نهایت قرآن حکیم را، که حافل تمام حکم و معارف و شامل جمیع کلمات نوریه وجودیه است، غذای جان شما قرار داده است. ببین که سعه وجودی نفس ناطقه انسانِ به فعلیت رسیده، چقدر است که وعای حقایق قرآنی می گردد...».(1)

حال می بینیم «سرمایه های درونی» و «سرمایه های بیرونی» که هم گرایی و هم خوانی مطلق با هم دارند؛ یعنی فطرت و شریعت، دل و دین، انسان و اسلام و قلب و قرآن، به انسان تعلّق دارد و سرمایه های وجودی است و تا با چنین قابلیت ها و توان مندی های راه «إِلَیهِ یصْعَد الْکلِمُ الطَّیبُ وَالْعَمَلُ الصَّالِحُ یرْفَعُهُ»(2) را بپیماید و در پرتو «ایمان و معرفت»، دَرَجات کمال را یکی پس از دیگری پشت سر بگذارد: «یرْفَعِ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا مِنکمْ وَالَّذینَ أُوتُوا الْعِلْمَ درَجَاتٍ.»(3) هر انسانی به قدر آگاهی و گواهی های خویش و به اندازه ایمان و عمل صالح خود، توان عبور از مراحل وجودی کمال علمی و عملی را دارد که فرمود: «وَلِکلٍّ درَجَاتٌ مِمَّا عَمِلُوا»؛(4) چه اینکه انسان به هر اندازه که به اسما و صفات الهی راه یافت و درک و دریافت وجودی درباره آنها داشت و تنها در محدوده الفاظ و عبارات و منطقه مفاهیم نماند و حقیقت اسماءالله را چشید، به همان مقدار تخلّق به اخلاق الهی و انصاف به اوصاف ربوبی می یابد و مظهر اسمای حسنا می شود

ص: 216

که فرمود: «جَزَاءً وِفَاقاً»(1) یا «وَلاَ تُجْزَوْنَ إِلَّا مَا کنتُمْ تَعْمَلُونَ».(2)

پس علم و عمل در مسیر شدن انسان و توسعه وجود و تکامل حقیقی اش کارساز هستند و ایمان عالمانه و عارفانه و عمل خالصانه و صالحانه، رمز ورود به مقامات آسمانی و کمالات امکانی است. ازاین رو، قرآن کریم به مؤمنان فرمان پارسایی و پرواز داد: «یاأَیهَا الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَلْتَنظُرْ نَفْسٌ مَا قَدمَتْ لِغَد وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ.»(3) به تعبیر علامه طباطبایی، «اتَّقُوا اللَّهَ» اول، ناظر به «مراقبه» و «اتَّقُوا اللَّهَ» دوم، دالّ بر «محاسبه» است(4) و هر محاسبه ای، فرع بر مراقبه؛ چه اینکه انسان باید مراقب خویشتن باشد که چه می کند؟ در دفتر دل خویش چه می نویسد؟ در مزرعه دنیا چه می کارد؟ سپس محاسبه کند که چه کرده است؟ چه باید می کرد و نکرد و چه نباید می کرد و کرد؟ خویشتن را به حساب و کتاب بکشد و تشویق و تنبیه در برابر خوب و بدهایش داشته باشد تا نفسِ خود را تربیت کند. البته به «تقوای» هر مقامِ مراقبه و محاسبه نیز ارج نهد و جامه عمل بپوشاند تا فرشته خو شده، بلکه از فرشته ها نیز بالاتر رود که فرمود: «طهروا انفسکم من انس الشهوات تدرکوا رفیع الدرجات»؛(5) زیرا تزکیه و طهارت نفس، انسان را به «رفیع الدرجات» رسانده، راه های آسمان زمانی به روی انسانِ سالک گشوده خواهد شد که خویشتن را شناخته و ساخته باشد، و خود را تربیت و تزکیه کرده باشد. «تزکیه نفس» که همان انسان سازی و تربیت و پرورش همه استعدادها و قابلیت های انسان است هدف اصلی بعثت ها و رسالت ها بود: «هُوَ الَّذی بَعَثَ فِی الْأُمِّیینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یتْلُوا عَلَیهِمْ آیاتِهِ وَیزَکیهِمْ وَیعَلِّمُهُمُ

ص: 217

الْکتَابَ وَالْحِکمَةَ...»،(1) چنان که فرمود: «قَد أَفْلَحَ مَن زَکاهَا»(2) یا «قَد أَفْلَحَ مَن تَزَکی»(3) و در روایتی آمده است: «کان رسول الله صلی الله علیه و آله اذا قرأ هذه الآیة «قَد أَفْلَحَ مَن زَکاهَا» وَقَف ثم قال: اللّهم آتِ نفسی تقواها، انت ولیها و مولاها و زکیها انت خیر و من زکّاها»(4) تا دست کم چند نکته را به انسان تعالی طلب گوشزد کند:

1. راه تعالی و تکامل، تنها «تزکیّه نفس» است که با تقوای الهی به دست می آید.

2. مزکّی و مربّی انسان، خداست؛ چه اینکه مولای انسان است. پس تنها باید از او تزکیه طلبید که درس «توحیدی» است و نشان از این حقیقت است که انسان در پناه و پرتو هدایت، عنایت و حمایت الهی، تزکیه شونده است که: «وَلَوْلاَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَیکمْ وَرَحْمَتُهُ مَا زَکی مِنکم مِن أَحَد أَبَداً»(5) و به وسیله پاکی درون و تزکیه نفس است که انسان در راه سیر و سلوک، «صفا و وفا» را تجربه می کند و «تزکیه نفس» نیز در پرتو توحید و نبوّت و ولایت ممکن است. قال رسول الله صلی الله علیه و آله : فی قوله «قَد أَفْلَحَ مَن تَزَکی»، مَنْ شهد ان لااله الّاالله وخلع الانداد و شهد انّی رسول الله.(6)

عقلانی- عرفانی بنگرد و ملکوت عالم را مشاهده کند. انسان پاکدل می تواند با چشم و گوش قلبی، زیبایی های هستی را ببیند و حقایق را بشنود؛ یعنی به شهود دیداری و شنیداری برسد؛ زیرا انسان مزکی، «صاحبدل» است و خداوند فرمود: «إِنَّ فِی ذلِک لَذکرَی لِمَن کانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَی السَّمْعَ وَهُوَ شَهِید».(1)

نکته دوم: اگر تزکیه نفس با تزکیه عقل همراه شد، کتاب الهی انسان را حکیم، عاقل، اولوالالباب، اوتوالعلم، اولوالعلم، و اولوالایدی و الابصار تربیت می کند. به تعبیر خواجه نصیرالدین طوسی در تفسیر سوره عصر:

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ، وَالْعَصْرِ إِنَّ الْإِنسَانَ لَفِی خُسْرٍ، ای الاشتغال بالامور الطبیعیة و الاستغراق بالنّفوس البهییه، إِلَّا الَّذینَ آمَنُوا - ای الکاملین فی القوة النظریة - وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ - ای الکاملین فی القوة العلمیة - وَتَوَاصَوْا بِالْحَقِّ - ای الذّین یکمّلون عقول الخلائق بالمعارف النظریه - وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْر - ای الذین یکمّلون اخلاق الخلائق و یهذّبونهاِ.(2)

اگر تزکیه نفس با تزکیه عقل، یعنی معنویت و طهارت با عقلانیت و معرفت پیوند خورد و در سیر تکاملی به «تضحیه نفس»، یعنی قربانی شدن نفس و رسیدن نفس به مقام فناء فی الله بینجامد، سالک را به عالی ترین درجات وجودی اش می رساند که صرف عمر در تهذیب نفس و روح، بهترین و صالح ترین کار است. امام علی علیه السلام فرمود: «الاشتغال بتهذیب النّفس اصلح».(3)

نکته سوم: یکی از راه های اساسی و ثمربخش برای شکوفایی فطرت توحیدی و کمال گرای انسان، «راه تهذیب نفس» و «تحصیل تقوا» است که ریاضت سلوکی نیز با همین حقایق تحقق پذیر است، که امام علی علیه السلام در عرفان

ص: 219

علوی و سلوک مبتنی بر سنت اسلامی فرمود: «وَ إِنَّمَا هِی نَفْسِی أَرُوضُهَا بِالتَّقْوَی».(1)

نکته چهارم : انسان کامل اسلام، در مسیر تکاملی خود، از دو راه تفکر و تذکر، تعقل و تعبد و تزکیه نفس و تزکیه عقل بهره می جوید تا در همه جنبه های وجودی و استعدادهای ذاتی اش پرورش یابد. پس تزکیه و طهارت درونی او، به یک معنا هم شامل عقل و هم شامل روح او می شود و استعداد فکر و ذکر وی را شکوفا می سازد. در نتیجه، راه برهان و عرفان و عقل و عشق در انسان اهل تزکیه با هم جمع شدنی هستند و او خود را در هیچ یک از این دو کمال عقلی و قلبی، محروم نمی کند. این خود به دلیل این است که کنار سفره کتاب الهی قرآن کریم نشسته و تغذیه می کند و انسانِ قرآنی شده است. انسان قرآنی، با دو بال عقل و عشق و تزکیه نفس و تذکیه عقل پرواز می کند و رشد متعادل وجودی می یابد و گرفتار افراط و تفریط نمی شود.

نکته پنجم: تزکیه و تقوای درون، عامل رسیدن به معرفت های شهودی، علم لدنی و یقین می شود تا عبادت یقینی داشته باشد و با چشم سِرّ و بصیرت، غیب را در حد و مرتبه خویش شهود کند و مبدأشناسی شهودی، نبوت شناسی شهودی و معادشناسی شهودی، رهاورد تقوای درون و تزکیه نفس او گردد و با چنین یقین و شهودی، به ادامه و استمرار سیر و سلوک خویش بپردازد. در تزکیه نفس و یقین طلبی، عوامل ذیل بسیار سودمند و مؤثر است:

الف) عبادت و عبودیت الهی: «وَاعْبُد رَبَّک حَتَّی یأْتِیک الْیقِینُ».(2)

ب) ریاضت مشروع و معقول: «وَ إِنَّمَا هِی نَفْسِی أَرُوضُهَا بِالتَّقْوَی»(3) و «الشریعة

ص: 220

ریاضة النّفس».(1)

ج) تحصیل علم و حکمت و معارف الهی برای رضای خدا، عامل تزکیه نفس است، چنان که تزکیه نفس، خود عامل مهمی برای حصول معارف الهیه خواهد شد. «وَیزَکیهِمْ وَیعَلِّمُهُمُ الْکتَابَ وَالْحِکمَةَ»(2) لازم و ملزوم و مکمل هم هستند.

د) سحرخیزی و شب زنده داری: «إِنَّ نَاشِئَةَ اللَّیلِ هِی أَشَد وَطْأً وَأَقْوَمُ قِیلاً».(3)

ه-) طهارت خیال و ضَبْط واردات و صادرات وجودی اش و مراقبت همه جانبه از آنها.

و) دوستی و رفاقت با انسان های اهل تزکیه نفس و صاحبدلان.

ز) تلاوت همراه با تدبر قرآن کریم.

ح) کسب روزی حلال که از ارکان مهم عبادت الهی است.

ط) ارتباط معنوی با انسان کاملِ معصوم علیه السلام .

ی) «نماز» و اهمیت همه جانبه به آن، که در حقیقت، عامل طهارت و تزکیه و قرب و عروج انسان است.

ک) توجه علمی و عملی به الگوهای عملی تزکیه.

ل) خلوص ورزی در همه کارها، به این معنا که مراقب باشد تا هر کاری را برای خدا انجام دهد.

نکته ششم: تزکیه، رهایی از هر تعلّق و تعیّن برای تکامل و تصعید وجودی است که با صیرورت و شدن، ممکن خواهد بود و انسان بیدار، مراحل این وارستگی و پیراستگی از هر چیزی غیرخدا را می پیماید و در فرجام و نهایت کار، از خود و توجه به خود نیز رها می شود و تنها توجه به «وجه الله» دارد و بس. عارف یعنی کسی که از «غیرخدا» رهیده و به «خدا» رسیده، از خودی،

ص: 221

انانیت و تعلقات خودی پاک شده و به درگاه و سپس بارگاه قدس ربوبی راه یافته است.

نکته هفتم: پایه تکامل و بنیاد عرفان عملی، «تزکیه نفس» است که در همه مراحل و مقامات به تناسب آن مرحله و مقام حضور دارد. ازاین رو، تعبیر قرآنی «قَد أَفْلَحَ مَن زَکاهَا»،(1) تعبیر اخلاقی محض نیست، اگرچه اخلاق و سلوک اخلاقی را دربرمی گیرد، بلکه تعبیری عرفانی است و تفسیری سلوکی نیز دارد. به همین دلیل، مهم ترین بعد رسالت و هدف نبوت و غایت بعثت انبیای الهی و پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله قرار گرفت(2)که راه عرفان نیز از تنزیه و تزکیه نفس آغاز می شود و با تزکیه نفس استمرار می یابد؛ یعنی تزکیه نفس، علت حدوثی، استمراری و بقایی سیر و سلوک است. به تعبیر شیخ الرئیس:

«اَلعارِفُون الْمُتَنَزِّهون اِذا وُضِعَ عَنْهُمْ دنَسَ [دَرَنُ] مَقارَنَة الْبَدَن واتّفکوا عَنِ الشّواغِلِ خَلَصوا اِلی عالَم الْقُدْسِ وَالسّعادَة وَانْتَعشُوا بِالْکَمالِ الْاَعْلی وَحَصَلَتْ لَهُمْ اللَذّةِ الْعُلیا».(3)

چه اینکه اگر انسان باید به عالم قدس و سعادت راه یابد و به کمال اعلی برسد، راهش وارستگی روحی و آزادگی معنوی و آزاده شدن و پالودگی از هر آلودگی جسمانی است و «تزکیه نفس» که روح حاکم بر آن «تقوا» است، دارای درجات و مراتب و مراحل است. به تعبیر علامه جعفری:

عرفان مثبت، آن حرکت روحی است که از مبدئی شروع و با پیمودن مسیری خاص، وارد هدف اعلای حیات می گردد... .(4)

تزکیه نفس در مبدأ، مسیر صعودی و نیل به هدف، کارآمدی لازم و کارکردهای حقیقی خویش را دارد و هرگز سالک در هیچ مرحله ای بی نیاز از

ص: 222

آن نیست. پس حقیقتاً در عرفان عملی و سلوک معنوی: «قَد أَفْلَحَ مَن زَکاهَا.»(1) درخشش دارد.

الگوی برتر و برترین الگوهای عرفانِ قرآنی، پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله، امام علی علیه السلام و شاگردان مکتب نبوی و علوی هستند که مظاهر کامل مکارم اخلاقی، سجایای اخلاقی و نشانه های کامل «تزکیه نفس» اند که به فیض و فوز عظیم «لقاءالله» رسیده اند.

امام علی علیه السلام بر جاده حق حرکت کرد: «فَوَالَّذِی لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ إِنِّی لَعَلَی جَادَّةِ الْحَقِّ»(2) و مردم را از خدا می دانست و «وَنَفَخْتُ فِیهِ مِن رُّوحِی»(3) و آنان را برای خدا می خواست: «إِنِّی أُرِیدُکمْ لِلَّهِ»(4) و مردم را به سوی انسانیت آنها و دیدار با خدا حرکت می داد و می پروراند و خود به لقای رب رسید و این مسیر و صراط را چنان که فرمود، پیمود: «وَ إِنِّی لَعَلَی بَینَةٍ مِنْ رَبِّی وَ مِنْهَاجٍ مِنْ نَبِیی وَ إِنِّی لَعَلَی الطَّرِیقِ الْوَاضِحِ»(5) و اشتیاقش به لقاءالله را چنین ابراز فرمود: «وَ إِنِّی إِلَی لِقَاءِ اللَّهِ لَمُشْتَاقٌ»(6) و سپس ندای ملکوتی «فزتُ و رب الکعبه» را در مقام وصال و لقای محبوب بر گوش همه آسمانیان و زمینیان سَر داد و صَلا بخشید.

پس راه علی علیه السلام که راه قرآن و محمد صلی الله علیه و آله و تزکیه نفس، لُب و مغزای آن در همه تذکیه نفس، تزکیه عقل و تضحیّه نفس بود، می تواند الگوی کامل و جامع عرفان اسلامی باشد که قرآن صامت و ناطق و کتاب تدوینی و تکوینی، همه منبع و سرچشمه ناب و زلال حرکت و شدن انسان در مسیر انسانیت و

ص: 223

تکامل علمیه و عملیه قرار گیرند: «إِنَّ هذا الْقُرْآنَ یهْدی لِلَّتی هِی أَقْوَمُ».(1)

ص: 224

کانَ مَنْزِلُهُ.(1)

ای بندگان خدا! همانا بهترین و محبوب ترین بنده نزد خدا، بنده ای است که خدا او را در پیکار با نفس یاری داده است. آن کس که جامه زیرین او، اندوه و لباس رویین او، ترس از خداست. چراغ هدایت در قلبش روشن شده و وسایل لازم را برای روزی که در پیش دارد، فراهم کرده و دوری ها و دشواری ها را بر خود نزدیک و آسان ساخته است. حقایق دنیا را با چشم دل نگریسته، همواره به یاد خدا بوده و اعمال نیکو فراوان انجام داده است. از چشمه گوارای حق، سیراب گشته، چشمه ای که به آسانی به آن رسید و از آن نوشیده، سیراب گردید و در راه هموار و راست، قدم برداشته، پیراهن شهوات را از تن بیرون کرده، و جز یک غم، از تمام غم ها خود را می رهاند. از صف کوردلان و مشارکت با هواپرستان خارج شده، کلید بازکننده درهای هدایت شد و قفل درهای گمراهی و خواری گردید. راه هدایت را با روشن ترین دستاویزها و محکم ترین طناب ها چنگ انداخت. چنان به یقین و حقیقت رسید که گویی نور خورشید بر او تابیده، در برابر خداوند خود را به گونه ای تسلیم کرد که هر فرمان او را انجام می دهد و هر فرعی را به اصلش بازمی گرداند. چراغ تاریکی ها و روشنی بخش تیرگی ها، کلید درهای بسته و برطرف کننده دشواری ها، و راهنمای گمراهان در بیابان های سرگردانی است. سخن می گوید، خوب می فهماند. سکوت کرده، به سلامت می گذرد. برای خدا اعمال خویش را خالص کرده، چنان که خدا پذیرفته است، از گنجینه های آیین خدا و ارکان زمین است. خود را به عدالت واداشته و آغاز عدالت او آن که، هوای نفس را از دل بیرون رانده است. حق را می شناساند و به آن عمل می کند. کار خیری نیست، مگر آنکه به آن قیام می کند و در هیچ جا گمان خیری نبرده، جز آنکه به سوی آن شتافته اختیار خود را به قرآن سپرده، و قرآن را راهبر و پیشوای خود قرارداده است. هر جا قرآن باراندازد، فرود آید، و هر جا قرآن جای گیرد، مسکن گزیند.

علامه جعفری در تفسیر خطبه یاد شده، با مقدمه ای بسیار عالی و پرمعنا

ص: 226

درباره ارتباط انسان با هستی، چهار بُعد اساسی را مطرح می کند که عبارتند از:

1. شناخت هستی؛

2. دریافت هستی؛

3. صیرورت (گردیدن) در هستی؛

4. تصیر (گرداندن) در هستی.

ایشان هر یک از چهار بعد یاد شده را با یک، چند یا همه هفت بُعد زیر که به فعلیت می رسد، در ارتباط می داند و ابعاد هفتگانه را، عوامل فعلیّت بخشی چهار بعد اساسی نام گذاری می کند که عبارتند از:

1. بُعد علمی؛

2. بُعد فلسفی؛

3. بُعد شهودی؛

4. بُعد اخلاقی؛

5. بعد حکمی؛

6. بعد عرفانی؛

7. بعد مذهبی.(1)

علامه طرح یک اصل بسیار مهم در گردیدن انسان یعنی تخلّق به اخلاق فاضله که مقدمه اخلاق الله است را، عامل ورود به عرفان اسلامی می داند و جهش پیش از گردیدن اخلاقی به گردیدن عرفانی را، «بلوغ زودرس» نامیده، این بلوغ نابهنگام را عامل رفتن به پرتگاه های نومیدی و افسردگی قلمداد کرده و نوشته است:

اگر ما عرفان اسلامی را به گردیدن تکاملی در جاذبه ربوبی تفسیر نماییم [و حتماً چنین است]، این گردیدن بدون آمادگی روح به هیچ وجه امکان پذیر

ص: 227

نخواهد بود... .(1)

آنگاه گردیدن نفس انسان در پرتو معرفت منطقی و عمیق به هستی و گردیدن در پرتو شریعت، که از نقطه یقظه و بیداری، انسان را در موج حقیقت فرو می برد، آغاز می شود و تا حقیقت بی نهایت و منطقه جاذبه ربوبی می کشاند. سپس بر اساس خطبه بسیار راه گشای آکنده از معارف عمیق و پرجاذبه، ابعاد هفتگانه را در عرفان مثبت با آموزه های علوی تطبیق می دهد و تفسیر می کند و «اصول بنیادین عرفان مثبت اسلامی» را مطرح می سازد که خلاصه آن چنین است:

عِبَادَ اللَّهِ إِنَّ مِنْ أَحَبِّ عِبَادِ اللَّهِ إِلَیهِ عَبْداً أَعَانَهُ اللَّهُ عَلَی نَفْسِهِ فَاسْتَشْعَرَ الْحُزْنَ وَ تَجَلْبَبَ الْخَوْفَ فَزَهَرَ مِصْبَاحُ الْهُدَی فِی قَلْبِهِ وَ أَعَدَّ الْقِرَی لِیوْمِهِ النَّازِلِ بِهِ.

اصل اول: خودشناسی برای خودسازی، نخستین گام و اصل در راه عرفان اسلامی است، تا چراغ هدایت در دل سالکِ خودشناسیِ خودساخته برافروخته و آماده روزی شود، که مانند میهمان بر او وارد خواهد شد که با معرفت به عنوان مقدمه عمل و عمل مقدمه، معرفت در گردیدن عرفانی و استقامت در جریان معرفت و عمل و رابطه تلازمی آنها به تدریج به دست می آید.

اصل دوم: مدیریت بر زمان و قرارگرفتن زمان در تصرف عارف الهی یا همان «ابن الوقت» شدن، تا بر همه سختی ها و مشکلات چیره شود و تسلط یابد: «فقرّب علی نفسه البعیدَ وهَوَّن الشّدید».

اصل سوم: دیده عبرت و چشم، بصیرت یافته و بسیار به یاد خدا می افتد: «نَظَر فاَبصَرو ذکر فاستکثر»؛ یعنی نگاه معنادار و مبتنی بر معرفت به هستی دارد، تا به ملکوت و باطن وجود راه یابد.

اصل چهارم: با دریافت درست راه و مسلک سیر و سلوک به سوی خدا،

ص: 228

شربتی گوارا از عرفان را می چشد تا هم سیراب شود و هم برای کمالات برتر و مقامات والاتر تشنه تر گردد: «وَارْتَوی مِنْ عَذْبٍ فُراتٍ سُهِّلَتْ لَهُ مَوارِدَهُ فَشَرِب نَهَلاً و سَلَکَ سَبیلاً جَدَداً»، تا با نوشیدن شراب معرفت الهی، «راه شناسی» کند و قدرت بر سلوک تا شهود را بیابد.

اصل پنجم: انقطاع از ماسوای الهی و ترک نفس تمنیات نفسانی: «قد خَلَع سرابیل الشّهوات و تخلّی مِنّ الهموم الّا همّاً واحداً انفر دَبِهِ» تا با رها شدن از خود طبیعی و از همه تعلقات بریدن، از هر همّ و غمّی بگذرد و تنها هدف یا خدا و لقای رب را منظور کند. پس اراده حق داشته و همه چیز را فدای او و وصال به او می نماید.

اصل ششم: با توجه به اصل گذشته، از نابینایی و هواپرستی خارج می شود و خود کلید درهای هدایت شده، قفل هایی برای درهای هلاکت می گردد پس از ضلالت و ذلّت خارج شده، تا به هدایت و رشد برسد و هم راه شناس و هم هدف شناس و هم نشانه ای برای دیگران خواهد بود: «فخرج من صِفةالعمی و مشارکة اهل ااهوی و صار من مفاتیح ابواب الهدی و مغالیق ابواب الرَّدنی».

اصل هفتم: چنین انسان از هوا رهیده و به هدایت رسیده، به سیر و سلوکش برای گردیدن و تحوّل وجودی ادامه می دهد و مراتب را یکی پس از دیگری در نیل به مقصود پشت سر می گذارد: «قدابصَرَ طریقه، وسلک سبیله، وعرف منارَه وقطع غِماره واستمسک مِن الْعُری باوثقها ومن الجبال بامنتها»، تا با براهین روشن، راه را بپیماید و به استوار ترین وسایل نجات چنگ زند و با استحکام و اطمینان به حرکت تکاملی اش ادامه دهد.

اصل هشتم: انسان بیدارِ از خود رهیده و در حال شدن و گردیدن، به درجه ای از یقین که مانند نور خورشید است، می رسد تا همه موجودیت خویش را برای خدا قرار دهد و «من» برای «خدا» شود و خدایی گردد: «فَهُوْ مِنَ الْیَقین عَلی

ص: 229

مِثل ضَوْءالشَّمْسِ، قَدَنَصَبَ نَفْسَه لِلِّه - سُبحانه- فی اَرْفَعِ الْاُمُور مِنْ اِصْدار کُلِّ واردٍ عَلَیْه وَ تَصیرِ کُل فرعٍ اِلی اَصْلِهِ».

اصل نهم: انسان برای خدا گردیده و خدایی شده، به چراغ در ظلمات و کشف کننده تاریکی ها و شبهات و کلیدی برای گشایش ابهام ها و برطرف کننده دشواری ها و راهنمایی در بیابان ها تبدیل می شود: «مِصباحُ ظُلُماتٍ، کَشّافُ عَشَواتٍ، مِفْتاحُ مُبْهماتٍ، دفّاعُ مُعْضِلاتٍ، دَلیلُ فَلَواتٍ» و پیشتار و راهنمای کاروان کمال و سالکان کوی حق می گردد.

اصل دهم: عارف الهی، سخن می گوید و آن را می فهماند و سکوت می کند و سالم می ماند؛ یعنی سخن و سکوت اولیای الهی، بر اساس منطق درست و معرفت شکل می گیرد: «یقول فَیفهم و یسْکُتُ فَیسْلَمُ»؛ یعنی سخن حکیمانه و سکوت حکیمانه داشته، زمان و مکان سخن گفتن را می شناسد و نسنجیده حرف نمی زند و از هر شَطَحْ گویی و حرف های بی معنا می پرهیزد.(1)

اصل یازدهم: سالک الی الله در صیرورت خویش، به مرتبه ای رسیده که مرتبه «خلوص» است و چون در راه خدا اخلاص ورزیده، که آب حیات روح عارف است، خداوند او را به «مقام مُخْلَصین» می رساند تا به تدریج عارف معادل این خدا و مظهری برای عمل به شریعت حقّه محمّدیه صلی الله علیه و آله می گردد، تا نشان دهد عرفان ناب، تنها در دین ناب و شریعت ناب قابل دسترسی است و عارفان، خود الگوهای دین و دین داری و درک و درد دینی هستند: «قد اخلص لله فاستخلصه، فهو من معادن دینه و اوتاد ارضه به».

اصل دوازدهم: عارف، عدالت ورز و مجری عدالت الهی است. او ابتدا در «خویشتن» عدالت می ورزد تا آن را ملکه وجودش کند و سپس عدالت را در

ص: 230

جامعه بگستراند. پس عادل، عدالت خواه و عدالت گستر است و آن را از خود تا جامعه گسترش می دهد: «قد الزم نفسه العدل، فکان اوّل عَدْلِه و فی الهوی عن نَفْسه.» یکی از ارکان سیر و سلوک در عرفان مثبت، «عدالت» است؛ عدالت عقیدتی، اخلاقی، عرفانی و عملی.

اصل سیزدهم: عارف الهی، حق شناس و حق مدار است. ازاین رو، با توصیف و تبیین حق، در جست وجوی آن بر می آید و به آن عمل می کند و به دنبال حق، خیر و کمال می گردد و تشنه رسیدن به آنهاست. پس هر جا احتمال خیر و خدمت بدهد، در جست وجوی آن برمی آید تا به آن برسد: «یصنو الحقّ و یعمل بِهِ، لایدع للخیر غایةً الّا اَمَّها ولامَطنةً الّا قَصَدها».

اصل چهاردهم: قرآن محوری و دین مداری در سیر و سلوک عرفانی و شریعت گرایی در عرفان عملی، از ویژگی های بسیار روشن سالکان الهی است. او بایدها و نبایدهای قرآنی و حلال و حرام های وحیانی را ملاک و محور صیرورت و گردیدن های خود قرار می دهد؛ زیرا بدون هدایت الهی و تکیه بر قرآن، نمی توان به عرفان الهی دست یازید: «قد اَمْکَن الکتاب مِن زمامِهِ، فهو قائده و امامه، یحُلّ حیث حلّ ثَقَلُهُ و منزل حیث کاه منزلَهُ».(1)

در نتیجه، آنچه از اوصافی که از قرآن و نهج البلاغه در خصوص عارفان و اولیای الهی مطرح کرده اند، می توان فهمید، این است که در عارفان حقیقی، خداگرایی و معادباوری، عبودیت و تسلیم محض خدا شدن، عشق و محبت به معبود و پرستش عاشقانه او، تکریم و تجمیل هستی و انسان ها و همنوعان و درد هدایت، ارشاد و سازندگی آنها را داشتن، تحقق عقلانیت و عدالت در متن جامعه، شریعت محوری در همه مراحل و مدارج سیر و سلوک و معارج عرفان

ص: 231

عملی، اعتدال ورزی و هماهنگ سازی همه استعدادها برای رشد و شکوفایی و تعهد و مسئولیت پذیری در همه امور دینی و اجتماعی و به بیان دیگر، وظیفه شناسی و وظیفه گرایی کاملاً آشکار است و انسان عارف، جز خدا نمی شناسد و نمی خواهد، و از هر گونه خودپرستی و خودخواهی نجات یافته و خداخواه و خداخو گشته است.

ص: 232

قرآن کریم

قرآن کریم، کتاب هدایت و راهکار رسیدن به سعادت «انسان» است. کتابی که بر اساس «فطرت»، همه نیازهای انسان، از جمله، یکی از مهم ترین نیازهای او، یعنی «وصل به اصل»، صیرورت و گردیدن وجودی و شدن جوهری و نهادی از «وَنَفَخْتُ فِیهِ مِن رُّوحِی»(1) تا «کدحاً فَمُلاَقِیهِ»،(2) در آن وجود دارد، که مبتنی بر علم صائب و عمل صالح است، تا «فَمَن کانَ یرْجُوا لِقَاءَ رَبِّهِ فَلْیعْمَلْ عَمَلاً صَالِحاً وَلَا یشْرِک بِعِبَادةِ رَبِّهِ أَحَداً»(3) تحقق عینی یابد و انسان با سیر از طبع و نفس، به عالی ترین مراتب «فناء» دست یازد و در جنت شهود و لقای رب قرار و آرام گیرد.

به همین دلیل، «قرآن کریم» که کتاب انسان شناسی، انسان سازی، خداشناسی، خداگرایی و خداباوری تا مرحله شهود خداست؛ کتابی که نور و برهان، بصیرت و شِفاء و حکمت و موعظه است، طبق دو آیه «وَنَزَّلْنَا عَلَیک الْکتَابَ تِبْیاناً لِکلِّ شَی ءٍ وَهُدیً وَرَحْمَةًوَبُشْرَی لِلْمُسْلِمِینَ»(4) و «وَکلَّ شَی ءٍ أَحْصَینَاهُ فِی إِمَامٍ مُبِینٍ»(5) همه نیازهای معرفتی و معنویتی انسانِ سائر و صائر الی الله را تبیین، توصیف و توصیه کرده است. به تعبیر علامه حسن زاده آملی:

کلمه مبارکه «کل شیء» انکر نکرات است. پس چیزی نیست که قرآن تبیان

ص: 234

آن نباشد، ولی قرآن در دست انسان زبان فهم، تبیان کل شیء و زبان کلمات اللهِ بی انتهاست. این انسان زبان فهم، راسخ در علم است: «وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یقُولُونَ آمَنَّا بِهِ»(1) و «لکنِ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ مِنْهُمْ وَالْمُؤْمِنُونَ یؤْمِنُونَ بِمَا أُنْزِلَ إِلَیک».(2)

نتیجه اینکه، قرآن کریم که تجلیگاه خدا و نموداری از علم الهی است، «صمد» و «غنی» است و خلأ و خللی در آن و معارف موجود در آن نیست و همه انتظارات بشر را پاسخ می دهد؛ نه حداقلی و حداکثری، بلکه «کامل و جامع» است: «الْیوْمَ أَکمَلْتُ لَکمْ دینَکمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیکمْ نِعْمَتِی وَرَضِیتُ لَکمُ الْإِسْلاَمَ دیناً».(3)

اسلامِ مورد رضایت خدا، اسلام وحی، نبوت، امامت و ولایت، و اسلام قرآن و عترت علیه السلام است. اسلام قرآن منهای عترت علیه السلام ، و اسلام عترت علیه السلام منهای قرآن بی معناست؛ زیرا مهجوریت هر کدام، در حقیقت اسلام منهای اسلام است. به همین دلیل، اسلام شناسان و قرآن شناسان که قول و فعل و تقریر یا سنت و سیره علمی و عملی آنان، خود «دین» و متن اصلی دین است و مصادیق حقیقی «راسخون در علم»، «اهل الذکر» و «مطهّرون» هستند، نقش تبیین، تفسیر و تأویل قرآن را دارند و در ساحت عرفان و سیر و سلوک نیز عهده دار بیان و ابلاغ حقایق عرفانیِ قرآن و مقامات و منازل سلوکی قرآن هستند. نمونه ای از آن در کلمات امیرمؤمنان علیه السلام ، که فوق کلامِ مخلوق و دون کلام خالق است، چنین آمده است:

قَدْ أَحْیا عَقْلَهُ وَ أَمَاتَ نَفْسَهُ حَتَّی دَقَّ جَلِیلُهُ وَ لَطُفَ غَلِیظُهُ وَ بَرَقَ لَهُ لاَمِعٌ کثِیرُ الْبَرْقِ فَأَبَانَ لَهُ الطَّرِیقَ وَ سَلَک بِهِ السَّبِیلَ وَ تَدَافَعَتْهُ الْأَبْوَابُ إِلَی بَابِ السَّلاَمَةِ

ص: 235

وَ دَارِ الْإِقَامَةِ وَ ثَبَتَتْ رِجْلاَهُ بِطُمَأْنِینَةِ بَدَنِهِ فِی قَرَارِ الْأَمْنِ وَ الرَّاحَةِ بِمَا اسْتَعْمَلَ قَلْبَهُ وَ أَرْضَی رَبَّهُ.(1)

عقلش را زنده کرد و نفسش را کشت، تا آنجا که جسمش لاغر شد و خشونت اخلاقش به نرمی گرایید. برقی پرنور برای او درخشید و راه را برای او روشن کرد و در راه راست او را کشاند و از دری به دَرِ دیگر برد تا به دَرِ سلامت و سرای جاودانه رساند، که دو پای او در قرارگاه امن با آرامش تن، استوار شد. این، پاداشِ آن بود که دل را درست به کار گرفت و پروردگارِ خویش را راضی کرد.

حقیقت آن است که این نوشته، جامع ترین متن برای توصیف اولیای خدا و تبیین مقامات و مراحلی بودن سیر و سلوک الی الله و دربردارنده اراده و ریاضت کشیدن برای طی طریقت الهی تا رسیدن به مقام طمأنینه و رضوان الله و لقاءالله، البته بر مدار فیض و فضل الهی است و تفصیلی و تفسیری از آموزه های قرآنی است که الهام بخش بسیاری از عارفان اسلامی برای تبیین مراحل سلوک و مقامات معنوی قرارگرفت. به راستی آیا قرآن و اهل بیت علیه السلام بهترین، برترین و زیباترین معارف معنوی و حقایق باطنی را فروگذار کردند، در حالی که منصوص قرآنی است: «مَافَرَّطْنَا.........»(2)، «کذلِک نُفَصِّلُ الْأَیاتِ لِقَوْمٍ یتَفَکرُونَ»،(3) و «أَفَلاَ یتَدبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَی قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا»(4) و...؟

در سراسر قرآن کریم، به تلاوت و تفکر و قرائت و تعقل دعوت شده ایم تا انوار معارف قرآنی بر دل انسان تابیدن گیرد. قرآن کریم، کتاب عقل، علم و معارف شهودی است و هر انسانی به قدر ظرفیت وجودی و سعی و

ص: 236

مجاهدت های خویش، از حقایق ناپیداکرانه معارف وحیانی بهره مند می گردد. ازاین رو، قرآن، بر عبارت، اشارت، لطافت و حقیقت قرار گرفت و عوامان، خاصان، اولیا و انبیا از مراتب قرآن بهره ور هستند. پس انسان باید به فهم خطاب محمدی صلی الله علیه و آله برسد و خویشتن را اعتلا بخشد تا قرب حقیقی به «أُمِّ الْکتَابِ»،(1) «کتَابٍ مُبِینٍ»،(2) «کتَابٍ مَکنُونٍ»(3) و «لَوْحٍ مَحْفُوظٍ»(4) راه یابد و این، طهارت عقلی- فکری و قلبی- روحی می خواهد. هم شرایط تحصیلی و تحمل ریاضت های علمی- عقلی، و هم شرایط حصولی و ریاضت های سلوکی- باطنی می طلبد تا در کنار علم الدراسه، علم الفراسه و علم الوراثه نیز شامل حال و روزی انسان گردد. همه این معانی، با «نور خدا» و توجه و عنایت انسان کامل معصوم علیه السلام تعین می یابد.

از سوی دیگر، همه ارباب معنا و اصحاب عقل و علم که به بیان منازل سائران و مقامات سالکان پرداختند، بر سر سفره قرآن، نهج البلاغه، صحیفه سجادیه علیه السلام و کتاب های حدیثی و مجامع روایی نشستند و دل و جانشان را با شراب معارف الهی و وحیانی سیراب کردند، تا توانستند چنین مراحلی را با یاری طلبی از قرآن صامت، ناطق و صاعد، فراروی تشنگان معرفت و مشتاقان معنویت قرار دهند.

در اینجا شایسته است معارفی را از علامه آیت الله جوادی آملی تقدیم کنیم:

قرآن کریم در آیاتی چند، جهان بینی صحیح را ترسیم می کند و راه سیر و سلوک را به عارفان سالک نشان می دهد؛ زیرا اولاً: خدا را به عنوان «هُوَالْآخِرُ»(5)

ص: 237

معرفی می کند؛ یعنی دورترین مقصد و عالی ترین مقصود، اوست. اما کسی که همّتش متوسط است، بالاترین مقصود او ورود به بهشت است و خدا را از این جهت می خواهد که او را به بهشت ببرد، مثل اینکه انسان، راهنما را دوست دارد؛ زیرا او را به مقصد می رساند. بنابراین، چنین کسی خدا را به عنوان «هُوَالْهادی» قبول دارد، اما به عنوان «هُوَالْآخِرُ» نمی پذیرد.

ثانیاً: می فرماید کاروان هستی به سمت لقای حق در حال صیرورت و «شدن» است «أَلاَ إِلَی اللَّهِ تَصِیرُ الْأُمُورُ»،(1) ولی شخصی که همتش نجات از دوزخ یا ورود به بهشت است، هماهنگ با قافله هستی نیست.

ثالثاً: می فرماید «وَابْتَغُوا إِلَیهِ الْوَسِیلَةَ.»(2) برای لقای حق، وسیله اتخاذ کنید که خدا هدف است و غیرخدا (هر گونه عمل قربی) وسیله، ولی این شخص خدا را وسیله و ورود به بهشت را هدف قرار می دهد. به عبارت دیگر، این شخص می گوید «وَابْتَغُوالله وَسِیلَةَ»، در حالی که کلام خدا در قرآن این است که برای رسیدن به لقای خدا وسیله بجوید. بنابراین، کسی که همتش بلند نیست، با این سه آیه مخالف است؛ یعنی عملاً به گونه ای حرکت می کند که با محتوای این گونه آیات، هماهنگ نیست.

رابعاً: ماسوای حق را هالک و فانی می شمارد «کلُّ شَیْ ءٍ هَالِک إِلَّا وَجْهَهُ»(3) و نیز مضمون اشعاری مانند «أَلاَ کلُّ شَیْ ءٍ مَاخلااللَّه باطل»(4) مورد تصدیق صاحب شریعت است، ولی این شخص «الله» را طلب نمی کند، بلکه «ماسوی الله» را طلب می کند.

خامساً: از خدا به عنوان خیر مطلق یاد می کند؛ یعنی گرچه در بخشی از قرآن می فرماید: «وَالْآخِرَةُ خَیرٌ وَأَبْقَی»(5) در بخش دیگر سخن از «وَاللَّهُ خَیرٌ وَأَبْقَی»(6) است. هر چند آخرت بهتر از دنیاست، ولی خدا بهتر از آخرت و دنیاست و این

ص: 238

را کسی درک می کند که از هر تعلقی برهد.(1)

گفتیم در تبیین سفرنامه سلوکی و قانون اساسی و مواد و تبصره های توضیحی و تتمیمی سیر و سلوک، به دلایل مختلف، عارفان منازل، مراحل و مقامات، شرایط، راه ها و روش ها، و احوال و مواجید را مطرح کرده اند که با استفاده از آیات و روایات بوده است. به همین وزان، محدثان، متکلمان، حکیمان و سپس عارفان مراتب سیر و سلوک اخلاقی- عرفانی را طرح کردند و فراروی مشتاقان کمال و لقا قرار دادند. این مراحل، منازل، راه ها و روش ها، چند ویژگی مشترک دارد که عبارتند از:

1. «سیر و سلوک عبد به سوی خدا، سیری عمودی است، نه افقی. منظور از «عمودی» در اینجا، عمودی در هندسه الهی است، نه در هندسه طبیعی؛ یعنی به «مکانت برتر» راه یافتن، نه به «مکان برتر» رفتن»؛(2)

2. سیر و سلوک عبد به سوی معبود، سیری از خدا به سوی خداست و در صراط مستقیم الهی شکل می گیرد و لاغیر؛

3. سیر و سلوک مبتنی بر معرفت، محبت، عبودّیت، سرعت و سبقت و در نهایت لقای رب و نیل به مقام «ولایت الهیه» است و دعوت به خداست نه خود؛

4. روح حاکم بر سیر و سلوک قرآنی «عبودیت» است؛ یعنی انسان سالک به مقام «عبدالله» و «عندالله» برسد؛

5. قانون و باید و نبایدهای سیر و سلوک الی الله، شریعت حقه محمّدیه صلی الله علیه و آله است که دارای آداب، اسرار و لایه های گوناگونی است که در هیچ شرایطی سالک را تنها نمی گذارد و از او جدا نمی شود یا شریعت الهی از حدوث تا بقای سلوک الی الله حضور، ظهور و کارآمدی دارد.

ص: 239

6. تعیین و تبیین آغاز و انجام و سیر و صراط سلوک، کاملاً مشخص و روشن است و هر سالکی به مقدار عقل و درایت، عشق و معنویت، و مجاهدت و طهارتش از رهاوردهای سلوکی بهره مند است. البته عوامل و موانع، آسیب ها و آفات سلوکی و خطرات و مهالک نیز روشن شد تا سلوک در تاریکی صورت نگیرد، بلکه سلوکی روشن همراه با بینه و برهان باشد.

7. مبدأ فاعلی و غایی سیر و سلوک، «خدا» و مبدأ قابلی، «نفس انسان» است و صراط مستقیم در فطرت و سرشت انسان تعبیه و در شریعت تبیین شده تا تکوین و تشریع در سیر و سلوک هماهنگ باشند.

8. هویت مطلقه الهیه و کنه ذات الهی، که حق محض و هستی صرف و نامتناهی است، شکار و صید هیچ احدی در سیر و سلوک علمی یا عملی عرفانی نخواهد شد. ازاین رو، نه معقولِ حکیم و نه مشهودِ عارف است.

9. در عرفان عملی اسلام، «عقل و عشق» هم گرایی دارند و برهان و عرفان به برکت قرآن، قابل جمع و معاضد هم هستند، نه مانعه الجمع و متضاد. ازاین رو، هیچ حقیقت، واقعیت و کمال علمی یا عملی در چنین سیر و سلوکی نفی و نادیده گرفته نمی شود، بلکه عارف کامل و جامع، «غیب و شهادت» را هم زمان و البته به قدر وُسْع وجودی اش در خویش متجلی می سازد.

10. در عرفان مثبت اسلامی، بندگی خدا و خدمت به مردم، سلوک و سیاست و سیر از کثرت به وحدت و از خلق به حق و سپس از وحدت به کثرت و حق به خلق با حق، یک رسالت و تعهد الهی شمرده می شود و الگوهای کامل سالکان، همانا پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و امام علی علیه السلام اند که پدران عرفان حقیقی اند هستند و دیگر هیچ.

در هر حال، میان اصحاب عرفان و ارباب سیر و سلوک معروف است که

ص: 240

درباره منازل سیر و سلوک، دیدگاه های گوناگون و متنوعی وجود دارد که به برخی از آنها اشاره می کنیم.

الف) «برخی قائل به «یک منزل» اند که موسوم به «قطع و وصل» است. برخی دو منزل می گویند: ظاهر و باطن، شهود و غیب، خلق و امر، حجب ظلمانی و نورانی. عده ای به سه منزل معتقدند که آن را با عوالم وجود تطابق داده اند: عالم طبع، مثال و عقل. برخی چهار منزل، گروهی پنج منزل، عده ای تا هفت منزل، دسته ای تا ده منزل و برخی تا صد منزل که مبتنی بر برخی ادعیه و احادیث است، برشمرده اند. حتی برخی تا 361 مرحله و برخی تا هزار منزل دانسته اند و... .(1)

همه کسانی که چنین تعدد منازل را مطرح می کنند، به حدیث نبوی «اَلطُّرُق اِلیَ الله بِعَدَدِ اَنْفاسِ الْخَلائِقِ»(2) تمسک نموده اند. به هر حال، به تعبیر استاد شهید مطهری:

عرفا برای رسیدن به مقام عرفان حقیقی، به منازل و مقاماتی قائل اند که عملاً باید طی شود و بدون عبور از آن منازل، وصول به عرفان حقیقی را ناممکن می دانند.(3)

ب) امام خمینی رحمه الله که از عارفان حکیم، فقیه و سیاست مدار در عصر ما بود و پیر عرفان و مراد و مرشد سالکان الهی در دوره ما به شمار می رود نیز به اعتبارات مختلف، منازل و مقاماتی را مطرح فرموده است. اکنون، دیدگاه ایشان را مطرح می کنیم:

به اعتباری، او را دارای دو مقام دانند: یکی مقام دنیا و شهادت، و دیگر مقام آخرت و غیب که یکی ظلّ رحمان و دیگری ظلّ رحیم است، ... و به اعتباری

ص: 241

دارای سه مقام است: یکی مقام ملک و دنیا، دوم مقام برزخ، سوم مقام عقل و آخرت، ... و به اعتباری دارای چهار مقام است: ملک و ملکوت و جبروت و لاهوت، و به اعتباری دارای پنج مقام است: شهادت مطلقه، و غیب مطلق، شهادت مضافه، و غیب مضاف، و مقام کون جامع مطابق حضرات خمس در لسان عرفا، و به اعتباری هفت مقام، معروف به هفت شهر عشق، هفت اقلیم وجود در السنه عرفاست، و به اعتباری تفصیلی دارای صد منزل یا هزار منزل است.(1)

ایشان در موضعی دیگر می نویسد:

یکی، مقام ادراک این مقام است، علماً و فکراً، به طریق تفکر و قدم برهان و علم، و این مرتبه اصحاب حجاب اعظم است که علما و حکما هستند.

دوم، مقام ایمان، و کمال آن اطمینان است و این مقام مؤمنان و ارباب یقین است.

سوم، مقام اهل شهود و اصحاب قلوب است که به نور مشاهده، فنای مطلق را مشاهده می کنند و حضرت توحید تام در قلب آن تجلی می کند.

چهارم، مقام اصحاب تحقق و کمل اولیاست که متحقق به مقام وحدت صرف شوند و کثرت قاب قوسین از میان برخیزد و به هویت ذاتیه با جمیع شئونات آن، مستهلک در عین جمع و متلاشی در نور قدم و مضمحل در احدیت و فانی در غیب هویت شوند. پس، محو مطلق دست دهد و صعق کلی حاصل آید و فنای تام رخ دهد.(2)

ج) «این منازل و مقامات در یک نظام معنوی بر یکدیگر مترتب شناخته می شوند و طی هر یک از این منازل، مقدمه وصول به منزل بالاتر خواهد بود. تفاوت میان سالکی که در منازل پایین قرار گرفته، با سالک دیگری که در مقامات بالاتر به سلوک خود ادامه می دهد، تفاوت کمی و مقداری نیست، بلکه تفاوت میان آنها به گونه ای است که با موازین کمی و محاسبات ریاضی به هیچ وجه قابل اندازه گیری نیست. برای تعیین هر یک از این مقامات و منازل،

ص: 242

میزان و معیار مخصوصی وجود دارد که تنها مشایخ طریق می توانند آن را بشناسند. کسانی که این مقامات و منازل را طی نکرده باشند، از درک و شناخت این مراتب ناتوان خواهند بود».(1)

به همین دلیل، چینش و نضد و نظم و مکانیسم خاصی در عرفان عملی یا سیر و سلوک مطرح است که «دیالکتیکی» است، نه دینامیکی و مکانیکی، و نیاز و ضرورت استاد راه و انسان کامل راه آشنا و راه رفته برای رهبری و راهنمایی راه نیز امری عقلانی و روشن است.(2)

د) «مهم این نیست که بدانیم منازل سلوک دو منزل است یا هفتاد هزار منزل، مهم، سیر تکاملی معنوی انسان است که غایت و نهایت این سیر، شهود خداوند متعال است».(3)

آوردن دیدگاه بزرگان حکمت و عرفان که خود اهل ذوق، چشیدن و مشاهده بودند، نه صِرف درک های عقلی، علمی و مشافهه، و همه اهل معارف قرآنی- حدیثی و شاگردان سلوکی، اعم از سلوکِ عقلی و قلبی قرآن و عترت طاهره پیامبراکرم صلی الله علیه و آله شمرده می شدند، تمهید مقدمه ای بود تا به محضر قرآن برویم و مقامات و احوال سلوکی و عرفانی را با تکیه بر آیات و آموزه های وحیانی، فراروی مشتاقان کمال و عاشقان وصال و تشنگان وادی معرفت و دلدادگان کوی معنویت قرار دهیم تا چه قبول افتد و چه در نظر آید.

بزرگان عرفان و سلوک، «هفت مقام» و «ده حال» برای سیر الی الله ذکر کرده اند(4) و «مقام» را اکتسابی، نه موهبتی، و دایم و پایدار، نه زوال پذیر دانسته

ص: 243

اند که تحت قدم سالک است و با مجاهده به دست می آید، و «حال» را از سنخ موهبت و افضال و زوال پذیر و از بین رونده شمرده اند که چون برقی می آید و می رود و سالک باید مراقبت های لازم را در حفظ و ثبات آن داشته باشد، تا حال به مقام، تبدیل گردد.

«مقامات» عبارتند از: توبه، ورع، زهد، فقر، صبر، توکل و رضا، و «احوال» عبارتند از: مراقبه، قرب، محبت، خوف، رجاء، شوق، انس، اطمینان، مشاهده و یقین.

مقامات عارفان

توبه

ورع

زهد

فقر

صبر

توکل

رضا

احوال عرفانی

مراقبه

قرب

محبت

خوف

رجاء

شوق

اُنس

اطمینان

مشاهده

یقین

ص: 244

برخی از بزرگان اخلاق و عرفان، تربیت سیر و سلوکیِ مرحوم خواجه نصیرالدین طوسی را در اوصاف الاشراف تبیین کرده و البته نقدهایی نیز ضمن طرح و تحلیل مراحل سیر و سلوک عارفان داشته اند(1) که عبارت است از:

مراحل سیر و سلوک عارفان:

1.بدایت(باب یقظه و بیداری)(2) :

1. ایمان 2.ثبات 3. نیت 4. صدق 5. انابت 6. اخلاص.

2. مانع زدایی از سیر و سلوک الی الله:

1. توبه 2. زهد 3. فقر 4. ریاضت 5. محاسبه و مراقبه 6. تقوا.

3. مراحل و احوال سیر و سلوک:

1. خلوت 2. تفکر 3. خوف 4. رجاء 5. صبر 6. شکر.

4. احوالی که همزمان با سیر و سلوک پیش می آیند:

1. ارادت 2. شوق 3. محبت 4. معرفت 5. یقین 6. سکون.

5. احوالی که برای اهل وصول واقع می شوند:

1. توکل 2. رضا 3. تسلیم 4. توحید 5. اتحاد 6. وحدت.

6. فناء که دارالقرار و مقصد سیر و سلوک الی الله است و البته خود فنا، مراحل و درجاتی دارد که به «توحید» تام تبدیل می شود.(3)

در نوشتار حاضر، «هفت مقام عرفانی» را که حکیمان متألّه و عارفان الهی برای سیر و سلوک الی الله مطرح کردند، با استفاده از آیات قرآن توضیح

ص: 245

می دهیم تا معلوم شود قرآن کریم، مقامات را به شکلی که عارفان تنظیم و تنضید کردند، نفرمود؛ زیرا قرآن کریم، کتاب عرفانی مصطلح نیست، اگرچه سراسر عرفان و باب معرفة الله و کلید توحید الهی است، چنان که کتاب فلسفه، ریاضیات، فیزیک و... نیز نیست. قرآن، کتابی برای «هدایت انسان» است که همه نیازها و انتظارهای انسان را به صورت کلی و با ارائه جهان بینی ویژه ای مطرح ساخته است. عرفان نیز جوهره بحث ها و لب معارف عرفان خویش را از قرآن کریم می گیرد و امثال خواجه عبدالله انصاری، همه منازل السائرین را بر محور آیه ای از قرآن استوار ساخته و مطلع آنها را آیه ای قرآنی قرار داده است.

بنابراین، «مقامات هفتگانه» را طبق آموزه های قرآنی و معارف وحیانی به تماشا می نشینیم تا سیر و سلوکی که قرآن کریم مطرح فرمود و انسان با آن، سیری باطنی، اَنْفسی، اخلاقی و عرفانی را آغاز می کند و به پایان می رساند تا به سرمنزل مقصود و کعبه آمال برسد، فراروی فرزانگان و فرهیختگان قرار گیرد.

ص: 246

أُولئِکَ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذابًا أَلیمًا.(1)

پس توبه، تغییر علمی و عملی و متحول شدن در همه افکار، انگیزه ها، اخلاق و اعمال است. ازاین رو، توبه، اصلاح گرایی اساسی، تحول خواهی همه جانبه، انقلاب درونی و برونی، بازسازی از راه رگ و ریشه و نوسازی معنوی است. به تعبیر استاد شهید مطهری: «توبه، قیام و انقلاب اصلاحی در کشور وجود آدمی است»(2) یا فرمود: «توبه، عبارت است از یک نوع انقلاب درونی، نوعی قیام، نوعی انقلاب از ناحیه خود انسان علیه خود انسان».(3)

اگر در قرآن کریم، توبه و مشتقاتش 81 بار به کار رفته و یکی از سوره های قرآن «توبه» نام گذاری شده است؛ زیرا سرگذشت گروهی از مهاجران و انصار(4) که توبه کردند و سه نفری(5) که به جهاد نرفتند، مطرح گردیده، به دلیل ضرورت، اهمیت و داشتن آثار وجودی بسیار مهم در سیر و سلوک به سوی خدا بوده است و «توبه» با توجه به معناکاوی آن، که بازگشت از گناه به صواب و از عصیان به اطاعت و از همه ناپسندها به پسندیده هاست، در آن «عمل» اصالت دارد. امام سجاد علیه السلام فرمود: «انماالتوبة العمل و الرّجوع عن الامر و لیست التوبة بالکلام.»(6) پس با صرف «استغفرالله» گفتن و بازی با الفاظ، حاصل نمی شود. ازاین رو، بزرگان اهل معرفت فرموده اند:

در توبه، رکن رکین دو چیز است:

1. ندامت و پشیمانی از گناهان و تقصیرات گذشته؛

2. عزم بر برگشت ننمودن بر آن است همیشه، و این دو در حقیقت، محقق

ص: 248

اصل حقیقت توبه و به منزله مقوّمات ذاتیّه آن است و عمده در این باب، تحصیل این مقام و تحقق این حقیقت است.(1)

پس توبه، طهارت باطن، اعم از باطن و عقل و دل برای نیل به مقام قرب الهی است. به تعبیر حافظ:

شست وشویی کن و آنگه به خرابات درآی

تا نگردد ز تو این دیر خراب، آلوده

چنان که قرآن کریم نیز فرمود: «وَمَن لَمْ یتُبْ فَأُولئِک هُمُ الظَّالِمُونَ.»(2) پس «توبه» را باید «تجربه» کرد و از سنخ شنیدن و گفتن نیست، بلکه از سنخ شدن و عمل کردن است. در اینجا دو حدیث از پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و امام علی علیه السلام می تواند حقیقت توبه را تبیین و تصویر کند.

1. رسول خدا صلی الله علیه و آله در روایتی بسیار مهم، سازنده و راه گشا که تفسیری بر «حقیقت توبه» است فرمود:

«اَتَدْرُونَ مِنَ التّائِب قالوا اَللهمَّ لا.» قال: اِذا تابَ الْعَبْدُ وَلَمْ یَرضَ اَلْخَصْماء فَلَیْسَ بِتائب، وَ مَن تابَ وَ لَمْ یَزدْ فِی الْعِبادَةَ فَلَیْسَ بِتائب، وَمَنْ تابَ وَلَمْ یُغَیِّر لِباسَهُ فَلَیْس بتائب وَمَنْ تابَ وَلَمْ یُغیِّر رُفَقاءَهُ فَلَیْسَ بِتائب، وَمَنْ تاب و لم یُغَیِّر فراشه و وسادَتَه فَلَیْسَ بِتائب، ومن تاب ولم یُغَیِّر خُلْقَه و نَّیتُهُ فَلَیْس بتائب ومَنْ تابَ وَلَمْ یَفْتَحَ قَلْبهُ وَلَم یُوَسِّع کَفُّهُ فَلَیْسَ بتائب، ومن تاب ولم یُقّصِرأَمَلَهَ وَلَمَ یَحْفَظ لِسانَه فَلَیْسَ بتائب، ومن تاب ولم یُقّدم فَضْلَ قوَّته من بَدَنه فلیس بتائب، و اذا اسْتَقام علَی هذِهِ الْخصالِ فَذلک التائب.(3)

در حدیث یادشده، رسول خدا صلی الله علیه و آله تائب را کسی می داند که در همه اوضاع و احوالِ او، تغییر و تحوّل ایجاد شده باشد؛ در عبادتش، در پوشش و لباسش که از حرام است یا نه و در شأن اوست یا نه، در انتخاب دوستانش و مجلس و

ص: 249

محفلی که شرکت می کند، که چه کسانی اند و محتوای آن مجالس چیست، در رخت خواب و بالشش، در اخلاق و انگیزه هایش، در دلش که به حقیقت نور باز شده یا اهل انفاق است، در آرزوهایش که آنها را کوتاه و کم کند و در زبان و بدنش که آنها را حفظ نماید و بدنش را از غذای اضافی تصفیه کند. ازاین رو، فرمود: هر کس چنین ویژگی هایی را در خویشتن به وجود آورد و بر آنها استقامت ورزید، یعنی به معنای حقیقی توبه کرد و در توبه ماند، چنین انسانی که تحول همه جانبه یافت، «تائب» است.

2. حدیث دوم از امام علی علیه السلام است:

قَالَ علیه السلام لِقَائِلٍ قَالَ بِحَضْرَتِهِ: «أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ»: ثَکلَتْک أُمُّک، أَتَدْرِی مَا الاِسْتِغْفَارُ؟ الاِسْتِغْفَارُ دَرَجَةُ الْعِلِّیینَ وَ هُوَ اسْمٌ وَاقِعٌ عَلَی سِتَّةِ مَعَانٍ: أَوَّلُهَا النَّدَمُ عَلَی مَا مَضَی، وَ الثَّانِی الْعَزْمُ عَلَی تَرْک الْعَوْدِ إِلَیهِ أَبَداً وَ الثَّالِثُ أَنْ تُؤَدِّی إِلَی الَْمخْلُوقِینَ حُقُوقَهُمْ حَتَّی تَلْقَی اللَّهَ أَمْلَسَ لَیسَ عَلَیک تَبِعَةٌ وَ الرَّابِعُ أَنْ تَعْمِدَ إِلَی کلِّ فَرِیضَةٍ عَلَیک ضَیعْتَهَا فَتُؤَدِّی حَقَّهَا وَ الْخَامِسُ أَنْ تَعْمِدَ إِلَی اللَّحْمِ الَّذِی نَبَتَ عَلَی السُّحْتِ فَتُذِیبَهُ بِالْأَحْزَانِ، حَتَّی تُلْصِقَ الْجِلْدَ بِالْعَظْمِ وَ ینْشَأَ بَینَهُمَا لَحْمٌ جَدِیدٌ وَ السَّادِسُ أَنْ تُذِیقَ الْجِسْمَ أَلَمَ الطَّاعَةِ کمَا أَذَقْتَهُ حَلاَوَةَ الْمَعْصِیةِ، فَعِنْدَ ذَلِک تَقُولُ «أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ».(1)

توبه و استغفار بر شرایطی چون: 1. پشیمانی از گذشته؛ 2. تصمیم بر عدم بازگشت با آنچه گذشت؛ 3. پرداختن حقوق مردم؛ 4. انجام و تدارک تمام واجبات فوت شده و ترک گشته؛ 5. گوشت های حرام بدن را با اندوه، ناله و گریه آب کردن و گوشت تازه بر استخوان روییدن؛ 6. رنج بندگی را به تن چشاندن، چنان که شیرینی و لذت گناه را به او چشانده و سپس «أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ» گفتن تکیه دارد.

ص: 250

این حدیث علوی نیز معنای حقیقی و مفهوم واقعی «توبه» را در «عمل گرایی» بر اساس حقوق خدا، نفس و مردم نشان داده است. چقدر این حدیث علی علیه السلام تکان دهنده و درس آموز است که فرمود:

لاَ تَکنْ مِمَّنْ یرْجُو الْآخِرَةَ بِغَیرِ عَمَلٍ وَ یرَجِّی التَّوْبَةَ بِطُولِ الْأَمَلِ یقُولُ فِی الدُّنْیا بِقَوْلِ الزَّاهِدِینَ وَ یعْمَلُ فِیهَا بِعَمَلِ الرَّاغِبِینَ.(1)

پس اینکه نخستین منزل سلوک و عبودیت را «توبه» نام گذاری کرده اند، گام نهادن در این اولین منزل، بسیار دشوار است و آن عارفی که گفت: «ما اندر خم یک کوچه ایم»، می دانست چه می گوید. واقعاً ورود به دالان و منزل توبه، خود طاقت فرسا و سخت است. باید با ملکات رذیله مبارزه کرد و به تخلیه از آنها پرداخت و ملکات فاضله را به دست آورد و به تحلیه و سپس تجلیه آنها اهتمام ورزید.

پس «توبه» با ریاضت های علمی و عملی حاصل می گردد و اگر چنین شد، خداوند فرمود: «إِنَّ اللَّهَ یحِبُّ التَّوَّابِینَ»؛(2) چه اینکه انسان به راحتی محبوب خدا نمی شود. باید مجاهدت کند و اهتمام جدی و عزم را جزم نماید تا وارد چنین عرصه انسانی- الهی و ساحت قدسی و قربی گردد.

به تعبیر امام علی علیه السلام ، توبه به منزله انتقام از حرام، گناه و نفسِ در حال گناه است. به تعبیر شهید مطهری «در کشور وجود آدمی، قصاص از خود هم هست، بلکه سایر مقررات جزایی، از قبیل زندان و شلاق و جرم و تأدیب هست...».(3) از باب «وَلَکمْ فِی الْقِصَاصِ حَیاةٌ یا أُوْلِی الْأَلْبَابِ»،(4) انسان با توبه حقیقی، از حیات حیوانی به حیات انسانی، و از حیات طبیعی به حیات طیبه، و از حیات

ص: 251

انسانی به حیات الهی وارد می شود و متحول می گردد.

پس توبه، صیرورت و شدن است و تحولی جوهری و همه جانبه. به تعبیر قرآن کریم: «... إِلَّا الَّذینَ تَابُوا مِنْ بَعْد ذلِک وَأَصْلَحُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ»؛(1) یعنی توبه، حرکتی انقلابی در درون است که باید با اصلاح طلبی همه جانبه، ادامه و استمرار یابد. تنها پشیمانی کافی نیست. بلکه باید به دنبال ندامت، همه ویرانی ها و خرابی های گذشته ترمیم و شکست ها جبران و کمبودها تتمیم گردد. در حقیقت توبه، «طرحی نو درانداختن و آدمی از نو ساختن»است. توبه، یعنی آدم شدن، انسان گشتن و حرکت به سوی خدا داشتن؛ چه اینکه تا انسان نشویم، به سوی خدا نمی رویم: «یاأَیهَا الْإِنسَانُ إِنَّک کادحٌ إِلَی رَبِّک کدحاً فَمُلاَقِیهِ».(2)

«توبه»، انسان شدن و در مسیر انسانیت قرار گرفتن و فطرت یابی و حرکت بر مدار فطرت و سرشت وجودی است؛ زیرا «توبه» که به معنای رجوع و بازگشت است، در حقیقت نوعی «خودآگاهی و خودیابی» است. همه اهل معرفت گفته اند توبه، از یقظه و بیداری حاصل می آید یا معلول معرفت به نفس و خودآگاهی حقیقی است. اگر هم گفته شد «توبه، رجوع بنده به مولایش می باشد.»(3) و خدای سبحان فرمود: «وَتُوبُوا إِلَی اللَّهِ جَمِیعاً أَیهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّکمْ تُفْلِحُونَ»؛(4) یعنی حرکت از خودِ حقیقی و ملکوتی که تا قبل از توبه، مغفول، مجهول و مهجور مانده بود و اینک معلوم و مکشوف شد و وارد متن حرکت و تحول گشته، به سوی «خدا». حرکت از خود تا خدا، نوعی حرکت تکاملی «خودخدایی» انسان است و توجه فطرت به فاطر السموات و الارض خواهد بود که «مؤمن» به خود بازمی گردد و به خویشتنِ خویش بازگشت می کند. پس

ص: 252

فرمان «توبوا الی الله»، یعنی فرمان سیر و سلوک به سوی خدا برای او صادر شد و صلاحیت سلوک و صیرورت یافت تا به «فلاح» و شکوفاسازی همه استعدادهای وجودی خود و رستگاری واقعی برسد. توبه، نوعی خود شکستن (خودِ طبیعی و مَنِ حیوانی) برای خود شکفتن (خود خدایی، عقلانی و ملکوتی) است. «لَعَلَّکمْ تُفْلِحُونَ»؛ یعنی تا آگاهی و استمرار و استقامت ورزی در مسیر «توبوا الی الله» نباشد، معلوم نیست انسان به سرمنزل مقصود برسد و گوهر حقیقت را بیابد. باید دانست که توبه نیز مثل بسیاری از ارزش های الهی و انسانی، درجه پذیر و تشکیک بردار است؛ زیرا گناه انسان به تناسب درجات سلوکی اش معنا می شود. اگر ابتدا گناه گریزی از گناه عصیان و ترک واجبات و انجام محرمات بود، حال ترک گناه از ترک مستحبات و ترک اُولی است: «حَسَناتُ الاَبْرارِ سَیِئّاتُ المُقَّرَّبین».

پس توبه، مراحل و مراتبی دارد که عبارتند از: الف) توبه عام و عوام که توبه از ترک واجب و انجام حرام است؛ ب) توبه خاص و خواص که پرهیز از «ترک اُولی» است؛ ج) توبه اخص که توبه از توجه به غیرخداست که انسان کامل و خلیفةالله نیز چنین توبه ای دارد. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «انّه لیغان علی قلبه و انّی لایستغفرالله بالنّهار سبعین مرّه.»(1) البته استغفار برای انسان کامل، در حقیقت «دفع» است نه «رفع». او استغفار می کند تا ابر، جلو دید دل را نگیرد، نه اینکه بخواهد ابرهای موجود را برطرف کند؛ زیرا توجه به غیر خدا، مانند توجه به فرشته ها یا توجه به خود وحی و نبوت، حجاب است.(2)

«توبه، رجوع از احکام و تبعات طبیعت است، به سوی احکام روحانیت و

ص: 253

فطرت. چنان که حقیقت انابه، رجوع از فطرت و روحانیت نفس است به سوی خدا.»(1) توبه و انابه، مراتب و درجاتی دارد که عبارتند از:

- «توبه عمّال» که انسان خاطی از اعمال فاسد به اعمال صالح روی می آورد؛

- «توبه زهّاد» از توجه به دنیا، به بی توجهی و بی رغبتی به دنیا و جبران گذشته؛

- «توبه اهل حضور» از غفلت هایی که گاه برای انسان پیش می آید که با حضور به جبران آنها می پردازد؛

- «توبه متخلّفان» با بازگشت از اخلاق سیئه به اخلاق حسنه و تخلّق به حسنات اخلاقی است؛

- «توبه عارفان» که رجوع از رویت حسنات مخلوقات است با انتساب همه خوبی ها به منشأ و مبدأ آنها، یعنی خداوند؛

- «توبه موحّدان» با بازگشت از هر چه غیر حق است تا به حقیقت توحید و توحید حقیقی راه یابند.(2)

به هر حال، توبه ذات مراتب و مظاهر از نقطه تحول آغازین شروع می شود و با عشق به طی طریق الهی برای نیل به محبوب ادامه می یابد و مراتب توبه، یکی پس از دیگری پشت سر گذاشته می شود تا با رهایی از غیر خدا و وصلت به خدا، غایت سیر تکاملی اش حاصل گردد.(3)

اینک ببینیم قرآن کریم، توبه، شرایط، مراتب، اقسام، ثمرات و نتایج توبه را چگونه مطرح می کند. مرحوم علامه طباطبایی در تفسیرالمیزان می فرماید: توبه

ص: 254

بنده خدا، پیچیده و در پناه دو توبه خداست: توفیق توبه از سوی خدا، و پذیرش توبه از سوی خدا، که توبه بنده خدا میان این دو توبه است.(1)

ص: 255

مستقیماً به او روی نیاورده است، مهلت برای توبه کردن دارد... .(1)

ازاین رو فرمود: «وَاسْتَغْفِرُوا رَبَّکمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیهِ إِنَّ رَبِّی رَحِیمٌ وَدود»(2) یا «وَتُوبُوا إِلَی اللَّهِ جَمِیعاً أَیهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّکمْ تُفْلِحُونَ».(3) البته در خصوص ضرورت و فوریت توبه، بحث های کلامی، فقهی و اخلاقی فراوانی صورت گرفته است.(4)

التَّوْبِ شَدید الْعِقَابِ ذی الطَّوْلِ»(1) و «وَهُوَ الَّذی یقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادهِ وَیعْفُوا عَنِ السَّیئَاتِ».(2)

«توبه و انابه»، نوعی مرگ و مراجعه به خداست، ولی «رجوعی ارادی» که عارفان، «توبه حقیقی» را اگر از آغاز تا انجام در صراط مستقیم الهی پدیدار شود و مراقبت در «توبه» به طور کامل صورت پذیرد، «مرگ ارادی و موت اختیاری» نامیدند؛ زیرا توبه، مردن از شهوت پرستی، شهرت طلبی، شکم پرستی، و مردن از توجه به هر چه غیرخداست، می باشد. از این رجوع و هجرت انسان به سوی خدا، به «فرار» هم تعبیر شده است، آنجا که فرمود: «فَفِرُّوْا إِلَی اللَّهِ.»(3) این «فرار» نیز از فرار از جهل به علم و از علم حصولی به علم شهودی و از علم الیقین به عین الیقین و سپس حق الیقین ادامه دارد، تا از وحدت شهود به وحدت وجود برسد.(4) به تعبیر علامه جوادی آملی:

مهم ترین راهی که قرآن برای نزاهت روح فراراه سالکان کوی لقای حق ارائه می کند، این است که سالک از شهود غیرخدا مبرا و تائب شود... .(5)

در اوصاف الاشراف آمده است:

معنای توبه، رجوع از گناه باشد و اول بباید دانست که گناه چه باشد تا از او رجوع کند، و باید دانند که گردش افعال بندگان بر پنج قسم باشد:

اول: فعلی که بباید کرد و نشاید که نکند.

دوم: فعلی که نباید کرد و نشاید که کند.

سوم: فعلی که کردن آن از ناکردن بهتر باشد.

چهارم: فعلی که ناکردن آن از کردن او بهتر بود.

پنجم: فعلی که کردن و ناکردن او یکسان بود.

ص: 258

و گناه نکردن، فعلی بود که از قسم اول باشد و کردن فعلی که از قسم دویم باشد. و از آنِ همه عاقلان را توبه واجب بود و اینجا نه اقوال و افعال جوارح تنها می خواهیم، بل جمیع افکار و اقوال و افعال می خواهیم که تابع قدرت و ارادت هر عاقلی باشد، اما ناکردن فعلی که از قسم سیم باشد و کردن فعلی که از قسم چهارم باشد، ترک اولی باشد و از معصومان ترک اولی ناپسندیده باشد و توبه ایشان از ترک اولی باشد و... .(1)

آیاتی که به ترغیب و تشویق توبه می پردازند: «قُلْ یا عِبَادی الَّذینَ أَسْرَفُوا عَلَی أَنفُسِهِمْ لاَ تَقْنَطُوا مِن رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یغْفِرُ الذنُوبَ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ»(2)، «إِنَّ اللَّهَ یحِبُّ التَّوَّابِینَ وَیحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ»(3)، «أَلَمْ یعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ هُوَ یقْبَلُ التَّوبَةَ عَنْ عِبَادهِ وَیأْخُذ الْصَّدقَاتِ وَأَنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ»(4).

«الَّذینَ یحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَمَنْ حَوْلَهُ یسَبِّحُونَ بِحَمْد رَبِّهِمْ وَیؤْمِنُونَ بِهِ وَیسْتَغْفِرُونَ لِلَّذینَ آمَنُوا رَبَّنَا وَسِعْتَ کلَّ شَی ءٍ رَحْمَةً وَعِلْماً فَاغْفِرْلِلَّذینَ تَابُوا وَاتَّبَعُوا سَبِیلَک وَقِهِمْ عَذابَ الْجَحِیمِ»(5).

«وَالْمَلاَئِکةُ یسَبِّحُونَ بِحَمْد رَبِّهِمْ وَیسْتَغْفِرُونَ لِمَن فِی الْأَرْضِ أَلاَ إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ».(6)

خواجه نصیرالدین طوسی می نویسد:

یکی آنکه مراد، توبه ای است که نصیحت کند مردم را، یعنی دعوت کند مردم را که بیاورند مثل آن را برای ظاهر شدن آثار جمیله آن در صاحبش. یا آنکه نصیحت [کند] صاحبش را تا از جای بکند گناهان را و دیگر عود نکند به سوی آنها هیچ گاه.

و دیگر آنکه نصوح، توبه ای است که خالص باشد برای خداوند چنانچه عسل خالص از شمع را عسل نصوح گویند و خلوص آن است که پشیمان شود از گناهان برای زشتی آنها، یا برای خلاف رضای تعالی هستند، نه برای ترس از آتش... .(1)

امام در نهایت، نصوح را از نصاحة؛ یعنی خیاطت می داند و معتقد است توبه آنچه را گناهان پاره کرده است، می دوزد یا آنکه به وسیله توبه، میان فرد تائب و اولیای خدا و احبای او جمع می شود، چنان که خیاطت، پارچه های لباس را با هم جمع می کند(2) و می نویسد:

نصوح، وصف از برای تائب است و اِسناد آن به سوی توبه از قبیلِ اسناد مجازی است؛ یعنی توبه نصوح، توبه ای است که نصیحت می کنند صاحبان آن خود را به اینکه به جای آورند آن را به کامل [ترین] طوری که سزاوار است توبه را بدان نحو آورند، تا آنکه آثار گناهان را از قلوب پاک کند به کلی، و آن به این است که آب کنند نفوس را به حسرت ها، و محو کنند ظلمات بدی ها را به نور خوبی ها.(3)

در پایان این فصل، دیدگاه خواجه عبدالله انصاری را در خصوص «توبه» به صورت خلاصه شده تقدیم می کنیم که در پنج محور مطرح می گردد.

الف) شرایط توبه عبارت است از:

یک- پشیمانی؛ دو- عذرخواهی؛ سه- دوری و فاصله گرفتن از گناه.

ب) حقیقت توبه به سه چیز است:

یک- بزرگ دانستن گناه؛ دو- ناچیز شمردن توبه؛ سه- ادای حقوق ضایع شده.

ج) سِرّ حقیقت توبه سه چیز است:

یک- تشخیص خودخواهی از تقواپیشگی؛ دو- از یاد بردن گناه؛ سه- توبه دایمی از توبه.

د) لطایف توبه سه لطیفه است:

یک- درک رابطه میان گناه و قضاء، و توجه به مراد خدا از آزاد قرار دادن انسان در انجام دادن گناه که خود دو دلیل دارد:

اول- شناخت صفات برتر الهی، یعنی عزت، احسان، حلم، کرم و فضل خداوند؛

دوم- شناخت صفت جلالیه عدالت خداوند در کیفر دادن بنده بر گناه.

دو- شناخت بدی های خویش و دریافت بخشش ها و نعمت های الهی، چنان که تمام بدی ها و سیئات را به خویش نسبت دهد و نیکی ها و حسنات را از حق بداند.

سه- صعود از این معانی و رسیدن به ساحت حکم الهی که دیگر در آنجا، بحثی از خوبی و بدی نیست و نسبت دادن همه به فرمان و اوامر الهی.

و) اقسام توبه بر سه قسم است:

یک- توبه عامیان و مبتدیان به اندیشه افزودن ثواب و طاعت.

دو- توبه میانه حالان از کوچک شمردن گناه.

سه- توبه ره یافتگان و کاملان از تباه سازی وقت دیدار و هنگام حضور،

ص: 261

امکان رسیدن به پایان راه توبه، در توبه از غیرحق و جز او ندیدن است.(1)

آیا همه آداب، شرایط، اقسام، مراتب و درجات توبه، به نیکوترین شکل و با لطافت خاصی در قرآن مطرح نشد و آیا توبه، نشانی از حب الهی به بنده اش و رحمت خاصه و رحیمیه اش به سالک کوی خویش نیست؟(2)

پس در «وَتُوبُوا إِلَی اللَّهِ جَمِیعاً أَیهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّکمْ تُفْلِحُونَ»(3) که «تُوبُوا إِلَی اللَّهِ» آمده، «إِلَی» نشانه ای بر این معناست که سیر و سلوک به سوی خدا، بی نهایت و پایان ناپذیر است و توبه سالک نیز به تناسب حال و مقام و مرحله و منزل، تحقق یافتنی است و پایان ناپذیر.

بازگشت انسان به سوی خدا، باید تا «لقاءالله» ادامه داشته باشد. افزون بر اینکه، همه مؤمنان «أَیهَا الْمُؤْمِنُونَ» مخاطب قرار گرفتند که بیانگر این نکته لطیف و ظریف است که راه به روی همگان باز است و عالم و عامی، زن و مرد، فقیر و غنی، و ناپاکان و پاکان ندارد. همه در هر مرتبه ای از ایمان که هستند، مخاطب «تُوبُوا إِلَی اللَّهِ» اند. درجات توبه، به درجات ایمان مرتبط است و حتی شامل مقام «صحو» پس از «صعق» حضرت موسی علیه السلام در میقات و چله نشینی اش شده که فرمود: «فَلَمّا أَفَاقَ قَالَ سُبْحَانَک تُبْتُ إِلَیک وَأَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنِینَ»(4) تا اوّاب بودن حضرت ایوب علیه السلام : «إِنَّا وَجَدنَاهُ صَابِراً نِعْمَ الْعَبْد إِنَّهُ أَوَّابٌ»(5) و حضرت داود علیه السلام که خداوند خطاب به رسول الله صلی الله علیه و آله فرمود: «اصْبِرْ عَلَی مَا یقُولُونَ وَاذکرْ عَبْدنَا داوُد ذا الْأَید إِنَّهُ أَوَّابٌ»(6) تا در خصوص سیدالانبیاءوالمرسلین و خاتم السّفراءوالمقربین،

ص: 262

پیامبراعظم صلی الله علیه و آله فرمود: «فَسَبِّحْ بِحَمْد رَبِّک وَاسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ کانَ تَوَّاباً».(1)

الْأَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ وَضَاقَتْ عَلَیهِمْ أَنْفُسُهُمْ وَظَنُّوا أَن لاَمَلْجَأَ مِنَ اللَّهِ إِلَّا إِلَیهِ ثُمَّ تَابَ عَلَیهِمْ لِیتُوبُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ».(1)

8. توبه های نقل شده از صدر اسلام مثل توبه بهلول نبّاش، «وَالَّذینَ إِذا فَعَلُوا فَاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذکرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذنُوبِهِمْ وَمَن یغْفِرُ الذنُوبَ إِلَّا اللَّهُ وَلَمْ یصِرُّوا عَلَی مَا فَعَلُوا وَهُمْ یعْلَمُونَ أُولئِک جَزَاؤُهُم مَغْفِرَةٌ مِن رَبِّهِمْ وَجَنَّاتٌ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدینَ فِیهَا وَنِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِینَ»(2) و... .

توبه های حقیقی که از امثال فُضَیل بن عیاض(3)، بِشْر حافی(4)، ابراهیم أدَهُم، حرّبن یزید ریاحی، شعوانه(5) و... نقل شده و در کتاب های تفسیر، تاریخ، اخلاق و عرفان آمده است، خود سرچشمه بصیرت و بیداری برای همه کسانی است که خواهان توبه حقیقی و پشت سر گذاشتن نخستین گام و منزل سلوکی هستند.

4. پایه های توبه عبارتند از: پشیمانی در دل، آمرزش خواهی به زبان، عمل با اعضای بدن، تصمیم بر بازنگشتن به گناه: امام جواد علیه السلام فرمود: «التّوبة علی اربع دعائم: نَدم بالقلب، واستغفار باللسان، وعمل بالجوارح، وعزم ان لایعوذ».(1)

5. توبه مایه نزول رحمت و زیادی رزق خواهد شد: قال علی علیه السلام : «التوبة سَتنزل الرّحمة»(2) و فرمود: «الاستغفار یزید فی رزقه».(3)

6. توبه، شفیع انسان نزد خداست: امام علی علیه السلام : «لاشفیع اَنْجحُ من الاستغفار».(4)

7. مداومت در داشتن توبه: امام صادق علیه السلام فرمود: «لابُدَّ للعبد مِن مُداومَة التّوبة علی کل حالٍ».(5)

8. آسان تر از توبه: امام علی علیه السلام : «ترک الذّنب اَهْوَن مِنْ طلب التّوبه».(6)

ص: 265

است.(1)

یا به تعبیر علامه جوادی آملی:

اگر تهذیب و تزکیه، برخلاف مسیر شرع باشد، چنین ریاضتی باطل است؛ یعنی سیر و سلوک جز با انجام واجبات و مستحبات از یک سو، و ترک محرمات و مکروهات از سوی دیگر، قابل قبول نیست و بازدهی هم ندارد... .(2)

پس انکار شریعت، انکار سیر و سلوک و سقوط در ورطه هلاکت است و ضرورت استمرار شریعت در سیر و سلوک، بر اساس اینکه شریعت، حقیقت واحد ذومراتب و درجات است و طریقت و حقیقت در باطن و باطنِ باطن شریعت دست یافتنی است، راه بر شریعت گریزی می بندد و رسیدن سالک به «مقام ورع» که گفته اند: «اجتناب از شبهات است از بیم وقوع در محرمات»، و «ورع» را بالاتر از تقوا دانسته اند یا تقوا را دارای مراتبی قلمداد کردند که یکی از مراتب مهم آن ورع است، نشان از ظرافت های عمل به دستورات الهی دارد.

بر این اساس است که پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله فرمود: «لکل شئ اُسُّ و اُسّ الایمان اَلْوَرَع»(3) یا فرمود: «الورع سیدالعمل»(4) یا فرمود: «ملاک الدّین الورع.»(5) یا امام علی علیه السلام فرمود: «ورع الرّجل علی قدر دینه»(6) که منزلت ورع را در حوزه دین و دین داری و شریعت گرایی معلوم می کند.

پس انجام واجب و ترک حرام، مرتبه نخست تقوا و انجام مستحبات و ترک مکروهات و مباحات، مرتبه دوم و والاتر تقواست و اهتمام به این بایدها و نبایدهای ذومراتب نیز از پرهیز از گناه و عذاب جهنم و گرایش به بهشت و

ص: 267

نعمت های الهی، به تحصیل لقای حق ارتقا می یابد. سالک شائق لقای حق، بایسته است اهل وَرِعْ باشد؛ یعنی ترک همه شبهات کند و رهایی از هر کار بیهوده و سرگرم کننده ای، یعنی پرهیز از شبهه ها، دوری از هوای دل، غافل نبودن و نماندن از خدا. به تعبیر استاد جوادی آملی: «تقوای تن و تقوای دل را مراعات نموده تا شوق دیدار محبوب، همه وجود آنها را تصرف نماید.»(1) و به تعبیر امام صادق علیه السلام : «علیکم بالورع، فانّه لاینال ما عندالله الّا بالورع».(2) اکنون به واژه «ورع» و معنای آن می پردازیم: «وَرَع» به فتح راء. «رِعَه» مصدر وَرِعَ یَرِعُ به کسر راء در هر دو است؛ به معنای تقوا یا شدت تقوا و کمال پرهیزکاری است. شاید هم از وَرَّعْتُهُ تَوْریعاً: اَی کَفَفْتُهُ، اخذ شده باشد؛ زیرا ورع در حقیقت کفّ نفس و نگاهداری آن است از تعدی شرع و عقل. یا از وَرَّعَ به معنای رد گرفته شده باشد. یقال: وَرَّعْتُ و الابل عَنْ الماء: اذا رَدَدْتَهُ؛ زیرا نفس را رد می کنی از مشتهیات خود و ارتکاب آنها.(3) از دیدگاه امام خمینی رحمه الله :

ورع، پایه و اساس همه کمالات معنوی و مقامات الهی است و با ورع، انسان از هر آلودگی نجات یافته و قلبش به نور الهی منوّر می شود.(4)

«الورع الوقوف عند الشّبهة».(1)

در آموزه های علوی، ورع، دوری از گناهان، طلب درآمدهای حلال و خویشتن داری از نیازخواهی، درنگ کردن هنگام روبه رو شدن با شبهه است.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «کُفَّ عن محارم الله تَکُنْ اورع النّاس»(2) یا «جَلساءالله غداً اهل الورع و الزّهد فی الدنیا»(3) بر این اساس، که پرهیز از حرام های الهی را پارسایی، و هم نشینی با خدا را نتیجه این پارسایی شمرده است. ازاین رو، می توانیم در تحلیلی معرفت شناختی، «ورع» را برگرفته از اوج معرفتِ انسان به خدا و درک و دریافتش از مقام مَحْضَر و «حضور» نزد پروردگار بدانیم که عامل دوری سالک از هر حرام، اعم از حرام شرعی، شأنی (شأن سلوکی- عرفانی) و به بیان دیگر، شکستن نفس و بُت انیّت و نیت است تا سالک را آماده و شایسته ورود به بزم لقاءالله کند که ترک شهوت موجود برای «شهود موعود»، نهایت خودنگه داری و صیانت نفس است و پیامبراکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «طوبی لمن شهوة حاضرة لموعود لم یره».(4)

بر این اساس، تقدم خواسته های خدا بر خواهش های خود و دروی از هواها و مشتهیات نفس، موجب غنای نفس و بی نیازی دل از غیرخدا و آمادگی در راه دریافت هدیه و جایزه دیدار با محبوب خواهد بود. پس «ترک نفسانیات و مشتهیات نفس» در اثر مراقبت نفس و کشیک نفس کشیدن، حاصل شدنی است و «ورع»، همان «مراقبه» است با مراتب و درجات آن.

با توجه به همین معناست که برای «ورع» سه مرتبه قائل شده اند:

الف) ورع مبتدیان، پرهیز کردن از امور شبهه ناک است.

ص: 269

ب) ورع اهل دل، مراقبت از دل به اینکه مبادا به غیرخدا متوجه شود.

ج) ورع عارفان و واصلان از هر امری که مبادا توجه و نظر آنان را از محبوب و مقصدشان بگرداند.

پیر هرات، خواجه عبدالله انصاری برای «ورع» سه درجه قائل است:

1. پرهیز از همه زشتی ها، در حفظ نفس و افزودن بر تمام نیکی ها و پاسداری از ایمان.

2. رعایت حدود الهی در شبهات و پرهیز از امور خلاف مروّت، اگرچه خلاف شرع نباشد. برای مثال، برخی از امور اجتماعی با آنکه مخالف شرع نیست، نوعی پستی شمرده می شود.

3. پرهیز از هر چیزی که انسان را به پریشان خاطری و از دست دادن فرصت ها بکشاند یا از آرامش درون و دلبستگی به خدا بکاهد.(1)

امام خمینی رحمه الله برای ورع شش مرتبه قائل است که عبارتند از:

1. ورع عامه که اجتناب از کبایر است.

2. ورع خاصه که اجتناب از مشتهیات است، برای خوف از وقوع در محرمات.

3. ورع اهل زهد، اجتناب از مباحات است برای احتراز از وِزْر آن.

4. ورع اهل سلوک، ترک نظر به دنیاست برای وصول به مقامات.

5. ورع مجذوبان، ترک مقامات است برای وصول به باب الله و شهود وجه الله.

6. ورع اولیا، اجتناب از توجه به غایات است.(2)

همان طور که مشاهده می کنیم، دو نکته بسیار مهم از دیدگاه بزرگان عرفان

ص: 270

و سیر و سلوک از «ورع» به چشم می خورد:

1. وَرَع، در حقیقت عمل به شریعت و التزام به آداب و اسرار شریعت با توجه به مراتب سالک متشرع در مقام سلوکی است.

2. معانی و مراتب وَرَع، برگرفته از آموزه های معصومان علیه السلام است که تفسیر آیات قرآن به شمار می رود، ولی آن را با عبارات و زبان عرفانی و تقسیماتی که مطرح کرده اند. چه اینکه هم درک «عندالله» با ورع حاصل شدنی است که امام صادق علیه السلام فرمود: «علیکم بالورع فانه لاینال ماعندالله الّا بالورع»(1) و هم نیل به مقام ولایت اهل بیت علیه السلام ممکن نیست مگر با ورع، که امام باقر علیه السلام فرمود: «لاتنال و لاتینا الّا بالعمل والورع».(2)

پس سلوک بدون وَرَع و عبادت و عبودیت منهای وَرَع ناممکن است و «وَرَع» با معرفت نفس، مراقبه نفس و محاسبت نفس پدیدار می شود و ثمربخش می گردد. اساساً «ورع»، مراقبه صغراست که انجام واجب و ترک حرام و انجام مستحبات و ترک مکروهات و مباحات است، و مراقبه کبرا، مراعات مقام مَحْضر خدا و «حضور» الهی است یا دل از غیرخدا کندن و جز به خدا توجه نداشتن است. یکی از استادان برجسته اخلاق و عرفان نیز، مراقبت را در مراتب گوناگون به تفصیل مطرح کرده است که ظاهر و باطن، فکر و ذکر، خَلْوت و جَلْوت، صبح و سحر و سهر، صَوْم و صَمْت و صَلوة و... را دربرمی گیرد.(3)

پس «ورع» با ریاضت سلوکی و مجاهدت نفس، اعم از جهاد اوسط و اکبر است. جهاد اوسط در قرائت عرفانی، جنگ رذایل و فضایل و غلبه بر رذایل اخلاقی و جهاد اکبر، جنگ عقل و عشق و انقلاب درونی تمام عیار است و

ص: 271

عارف را از همه چیزِ غیرِخدا، حتی خود و تعلقات و تعینات خودی، وارد جذبات و جَلَوات معشوق برای لقا و دیدار با او می کند. به بیان دیگر، «وَرَع» همه مراتب چهارگانه تخلیه سلوکی و عرفانی را که شیخ الرئیس در ساحت عرفان مطرح کرد، دربرمی گیرد که عبارتند از: «اَلْعِرفانُ مُبْتَدَء مِنْ تَفْریقِ و نَفْضَ وَ تَرْکٍ وَ رَفْضٍ مُمْعِن فی جَمْع هُوَ جَمْعُ صِفاتِ الْحَقِ للِذَّاتِ الْمُریدَةِ بِالصِّدْق مُنُته اِلَی الوَاحِد ثُمَّ وُقُوف»(1) تا جداسازی سالک بین خود و بین ماسوای الهی، تکاندن دامن خویش از هر وابستگی و دلبستگی یا گرد و غبارزدایی، رها شدن از خود و کمالات خود یا خویشتن تکانی و سپس رفض و انقطاع کامل از هر چه غیرخداست تا حاضر، غایب شدن و فناء، از فناء فی الله یافتن، صورت پذیرد. پس همه مراتب شش گانه ورع را که امام خمینی رحمه الله مطرح فرمود، دربرمی گیرد و در تعریف خواجه عبدالله انصاری رحمه الله از وَرَع و درجات آن نیز در درجه سوم وَرَع مقوله و مرتبه تخلیه عرفانی را می بینیم که گفته اند: «...اَلدَرَجة الثالِثَة التَّورُعُ عَنْ کُلِ داعیةٍ تَدْعُوا اِلی شَتّاتِ الْوَقتِ، وَ التَّعلُقِ بِالتَّفریق وَ عارَضَ یْعارِضُ الْجَمع»(2) تا مقام جمع و «جمع الجمع» حاصل آید و عارف به مرتبه: «فَأَیْنَما تُوَلُّوْا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ»(3) برسد و به تعبیر بوعلی سینا: «فیکاد یری الحقّ فی کل شئ»(4) و از این وحدت شهود به وحدت وجود رقاء وجودی یابد و توحید قرآنی که توحید صمدی است، تجلّی یابد.

پس «اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقَاتِهِ»(5) و «وَالرُّجْزَ فَاهْجُرْ»؛(6) یعنی هجرت از رِجسْ و رجزی و آلودگی ای صورت پذیرد که «ورع»، هجرت انفسی و «طهارت معنوی» است، نه هجرت آفاقی و جغرافیایی، و هجرت نیز هجرت صغرا، وُسْطا و کُبْرا است تا انسان در پرتو معرفت و عمل به شریعت حقّه، از هر آلودگی پالوده شود و

ص: 272

مقامات «محو»، «طَمُس» و «تحْق» یا فنای فعلی، صفاتی و ذاتی را یکی پس از دیگری پشت سر گذارد و به عطر لقاءالله معطر گردد.(1) پس به تعبیر امام علی علیه السلام و توصیه آن اَبَرمرد عرفان و سیر و سلوک: «أَعِینُونِی بِوَرَعٍ وَ اجْتِهَادٍ».(2)

ص: 273

می شود. بی رغبتی به دنیا، اگر همراه با آگاهی و اختیار و نیاز به دنیا باشد، ارزش و اثر معنوی دارد. آگاهی به «قُلْ مَتَاعُ الدنْیا قَلِیلٌ»(1) و «مَا عِندکمْ ینفَد وَمَا عِند اللَّهِ بَاقٍ»،(2) و فهم این حقیقت که هم «وَالْآخِرَةُ خَیرٌ وَأَبْقَی»(3) و هم «وَاللَّهُ خَیرٌ وَأَبْقَی»،(4) که سیر تکامل عقلی و باطنی سالک زاهد را در مقام معنوی ترسیم می کند؛ زیرا یک بار انسان در مقام مقایسه دنیا و آخرت، آخرت را می پذیرد و یک بار دنیا را فی نفسه، نه با قیاس به آخرت، قلیل و مایه غرور و فریب می داند و از آن پرهیز می کند: «قُلْ مَتَاعُ الدنْیا قَلِیلٌ»(5) یا «وَمَا الْحَیاةُ الدنْیا إِلَّا مَتَاعُ الْغُرُورِ»(6) یا «مَا عِندکمْ ینفَد»(7) و بار دیگر، پس از ارتقای علمی و عملی و تصعید وجودی و حقیقی، هر چه را صبغه غیرالهی دارد، فنا و فریب بر می شمارد و ما عندالله را جاودانه و باقی می داند و آنگاه، حضورِ نزد خدا و «عِنْد رَبِّهِمْ یرْزَقُونَ»(8) و جنت دیدار دوست را بر ماسوای الهی هر چه باشد ترجیح می دهد، بلکه آن را قابل مقایسه با هیچ چیزی نمی داند. پس برای نیل به «باقی»، باید از «فانی» عبور کرد و همان طور که قرآن کریم به پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله فرمود: «وَلاَ تَمُدنَّ عَینَیک إِلَی مَا مَتَّعْنَا بِهِ أَزْوَاجاً مِّنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَیاةِ الدنْیا لِنَفْتِنَهُمْ فِیهِ وَ رِزْقُ رَبِّک خَیرٌ وَأَبْقَی»،(9) چشم از دنیا برداشت و حرکتی را آغاز کرد که از «زهد» آغاز می شود و به «زهد از زهد»، یعنی بی توجهی به زهد و زاهد رسید؛ زیرا همین هم برای سالک الی الله، رَهْزَن

ص: 275

و حجاب است. پس سالک، در خود زهد نیز باید زهدورزی داشته باشد. به تعبیر اصحاب سلوک، «زهد» برای عوام مردم «قربت»، برای سالک «ضرورت» و برای خاصه مردم «خشیت» است تا سالک، آرام آرام غبارروبی دل و حجاب زدایی از ساحت قلب نماید و تنها «خدا» را شهود کند. پس زاهدِ عارف و عارفِ زاهد، عالی را به پای دانی قربانی نمی کند و نفس قُدْسی و روح ریحانی و روحانی اش را در قفس تنگ دنیا محبوس نمی نماید و «زهد» را مقدمه و وسیله «کمال برتر و عالی تر» می داند. به تعبیر امام علی علیه السلام : «اِنَّ مِنْ اَعوَنِ الَاخْلاقِ عَلَی الدّینِ الزُّهدُ فِی الدُّنیا»؛(1) چه اینکه زهد مطلوب بالذات نیست که به تعبیر حضرت امام خمینی رحمه الله : «زهد حقیقی، از بزرگ ترین جنود عقل در جهان است».(2)

شرح حقیقت دنیاگریزی و زهدورزی توجه کنیم، معنای حقیقی زهد روشن خواهد شد.(1)

نیز در حدیثی دیگر فرمود: «اَلزُّهد فیِ الدُّنْیا قَصْرُ اَلَامل و شُکْرُ کُلَّ نِعْمَةٍ، والوَرَعُ عَنْ کُلِّ ماحَرَّمَ الله»(2) یا فرمود: «اَلزّهدُ لَیْسَ بِتَحرِیمِ الْحَلالِ، وَلکن اَنْ یَکُونَ بِما فی یَدَی الله اَوْثَقَ مِنْهُ بِما فی یدیه»(3) که زهد را کوتاه کردن آرزوها، شکر نعمت و پرهیز از محرمات الهی دانست و نیکو فرمود: زهد، حرام کردن حلال خدا بر خود نیست، بلکه به این است که انسان، اطمینانش به آنچه در دست خداست، بیشتر باشد از آنچه در دست خود اوست.

امام علی علیه السلام نیز بر اساس آیه «لِکیلاَ تَأْسَوْا عَلَی مَا فَاتَکمْ وَلاَ تَفْرَحُوا بِمَا آتَاکمْ»،(4) زهد را تفسیر کرد و فرمود: «الزّهد کلمةٌ بین کلمتین، قال الله تعالی: «لکیلا تأسوا علی مافاتَکم فَمَنْ لم یأس علی الماضی، و لم یفْرَحْ بالآتی فقد اخذ الزّهد بِطَرَفَیهِ»(5) یا در توصیف زاهدان فرمود: «کانُوا قَوْماً مِنْ أَهْلِ الدُّنْیا وَ لَیسُوا مِنْ أَهْلِهَا، فَکانُوا فِیهَا کمَنْ لَیسَ مِنْهَا...»(6) یا فرمود: «الزاهد فی الدّنیا مَنْ لَمْ یغْلِب الحرام صبره و لم یشْغَلِ الحَلال شکرَهُ».(7)

از بیانات علوی چنین متوجه می شویم که زهد، اندوه نداشتن بر گذشته و شادی نکردن در آنچه به او می رسد، است که بر دل بستگی نداشتن به دنیا دلالت می کند. زهد یعنی در دنیا بودن و زندگی کردن و از دنیا نشدن، یعنی فریب جاذبه های دنیا و اعتبارات مادی را نخوردن و دامن به دنیا نیالودن. زهد یعنی شکیبایی در برابر حرام و شکر خدا در همه حالات و آنات و شرایط.

ص: 277

امام زین العابدین علیه السلام درباره «درجات زهد» می فرماید:

الزّهد عَشَرةٌ اجزاءٍ فَاَعلی درجاتِ الزّهد اَدْنی درجات الورع، و اعلی درجات الورع ادنی درجات الیقین، و اعلی درجات الیقین ادنی درجاتِ الرّضا.(1)

اصلاح گرایانه و معنویت زا، به ضد خود تبدیل شده است. به همین دلیل، استاد شهید برای احیای مفهوم زهد و بازشناسی و بازسازی معرفتی آن، مطالب فراوانی دارد که به صورت گزینشی آن را مطرح می کنیم:

1. «زهد» و «رغبت» اگر بدون متعلق ذکر شوند، نقطه مقابل یکدیگرند. زهد یعنی اِعراض و بی میلی، در مقابل رغبت که عبارت است از کشش و میل. «بی میلی دو گونه است: طبیعی و روحی. بی میلی طبیعی، آن است که طبع انسان نسبت به شیئی معیّن، تمایلی نداشته باشد، آن چنان که طبع بیمار، میل و رغبتی به غذا و میوه و سایر مأکولات یا مشروبات مطبوع ندارد. ... بی میلی روحی یا عقلی یا قلبی، آن است که اشیایی که مورد تمایل و رغبت طبع است، از نظر اندیشه و آرزوی انسان - که در جست وجوی سعادت و کمال مطلوب است- هدف و مقصود نباشد. هدف و مقصود و نهایت آرزو، کمال مطلوب اموری باشد مافوق مشتهیات نفسانی دنیوی؛ خواه آن امور از مشتهیات نفسانی اخروی باشد و یا اساساً از نوع مشتهیات نفسانی نباشد، بلکه از نوع فضایل اخلاقی باشد، از قبیل عزت، شرافت، کرامت، آزادی و یا از نوع معارف معنوی و الهی باشد، مانند ذکر خداوند، محبت خداوند، تقرب به ذات اقدس الهی. ... بی رغبتی زاهد در ناحیه اندیشه و آمال و ایده و آرزو است، نه بی رغبتی در ناحیه طبیعت».(1)

2. «زهد اسلامی، در عین اینکه مستلزم انتخاب زندگی ساده و بی تکلف است و بر اساس پرهیز از تنعم و تجمل و لذت گرایی است، در متن زندگی و در بطن روابط اجتماعی قرار دارد و عین جامعه گرایی است، برای خوب از عهده مسئولیت ها برآمدن است و از مسئولیت و تعهدهای اجتماعی سرچشمه

ص: 279

می گیرد».(1)

3. «زهد اسلامی، چنان که، از نصوص اسلامی برمی آید، بر سه پایه اصلی که از ارکان جهان بینی اسلامی است استوار است:

الف) بهره گیری های مادی از جهان و تمتعات طبیعی و جسمانی، تنها عامل تأمین کننده خوشی و بهجت و سعادت انسان نیست. برای انسان به حکم سرشت خاص، یک سلسله ارزش های معنوی مطرح است که با فقدان آن، تمتعات مادی قادر به تأمین بهجت و سعادت نیست.

ب) سرنوشت سعادت فرد از سعادت جامعه جدا نیست.

ج) روح در عین نوعی اتحاد و یگانگی با بدن، در مقابل بدن اصالت دارد؛ کانونی است در برابر کانون جسم، منبع مستقلی است برای لذّات و آلام...».(2)

4. «زهد دارای انواعی است که عبارتند از:

الف) زهدی که به خاطر فقر عمومی و لزوم فداکاری و ایثار است.

ب) زهد حاکم، به مفهوم لزوم هم دردی و هم سطحی طبقه حاکم و پیشوایان، اعم از سیاسی و مذهبی که فلسفه اش تسکین خاطره ها و جلوگیری از عقده هاست.

ج) تسلط بر نفس و رهایی از اسارت طبیعت و از اعتیادها و به همین جهت، پیشوایان خفیف المؤنه بودند.

د) ریاضت و انجذاب به حق و مبارزه با جاذبه های مادی».(3)

5. «زهد، یک رویه و روش اخلاقی و یک متد خاص زندگی است، نه یک

ص: 280

حالت بی میلی طبیعی. یک نوع خاص از زندگی است که بشر انتخاب می کند برای هدف خاصی».(1)

6. استاد شهید در جایی پس از بررسی آیات مربوط به «دنیا»، به ویژه بررسی منطق قرآن درباره «دنیا» در آیات کهف: 46؛ روم: 21؛ یونس: 7؛ نجم: 29 و 30؛ آل عمران: 14؛ اعراف: 176 و... می نویسد:

از مجموع این آیات، این طور فهمیده می شود که آن چیزی که مذموم و مردود است از نظر دین، سرگرم شدن به این امور و غافل ماندن از خدا و آخرت است، اخلاد و خود را به طبیعت بستن و چسبیدن است، راضی و قانع شدن و آرام گرفتن و اکتفا کردن است. پس اینکه می گویند: دنیای مذموم، محبت و علاقه به دنیاست، درست است، اما به معنای دل خوش شدن و قانع شدن و اکتفا کردن و بازماندن از ماورای این علایق. توقف بر دنیا، مذموم است، پایین بودن سطح فکر، مذموم است. ... پس چه چیز بد است؟ کوری، نفوذ نکردن شعاع دید از حجاب طبیعت به بالاتر، محدود بودن فکر به مادیات و... .(2)

7. «از نظر اسلام، رابطه انسان و جهان، از نوع رابطه زندانی و زندان و چاه و در چاه افتادن نیست، بلکه از نوع رابطه کشاورز است با مزرعه، و یا اسب دونده با میدان مسابقه، و یا سوداگر با بازار تجارت، و یا عابد با معبود است. دنیا از نظر اسلام، مدرسه انسان و محل تربیت انسان و جایگاه تکامل اوست».(3)

«چیزی که از نظر اسلام در رابطه انسان و دنیا «نبایستنی» است و آفت و بیماری در انسان تلقی می شود و اسلام در تعلیمات خویش، مبارزه ای بی امان با آن دارد، «تعلق» و «وابستگی» انسان به دنیاست، نه «علاقه» و «ارتباط» او به

ص: 281

دنیا. «اسیرزیستی» انسان است، نه «آزادزیستی» او. هدف و مقصد قرارگرفتن دنیاست، نه وسیله و راه واقع شدن آن».(1)

«تضاد میان دنیا و آخرت، از نظر هدف قرار گرفتن یکی و برخورداری از دیگری، از نوع تضاد میان ناقص و کامل است که هدف قرار گرفتن ناقص، مستلزم محرومیت از کامل است، اما هدف قرار گرفتن کامل، مستلزم محرومیت از ناقص نیست، بلکه مستلزم بهره مندی از آن به نحو شایسته و در سطح عالی و انسانی است...».(2)

8. استاد شهید پس از بررسی ماهوی زهد و زاهد، و نسبت آنها با هم در متون دینی و آموزه های اسلامی، به تبیین فلسفه زهد می پردازد که نتیجه آن عبارتند از: ایثار؛ همدردی با محرومان و فقیران؛ آزادی و آزادگی؛ معنویت گرایی؛ عشق و پرستش و... .(3)

طرح اندیشه های استاد مطهری درباره مفهوم زهد، دنیاگریزی و معناگرایی، دو علت داشت: الف) تبیین منطقی، معقول، برهان پذیر و قابل عرضه از «زهد»؛ ب) نقد ضمنی اندیشه های انحرافی و تحریفی و بدعت آمیز از زهد به نام عرفان و سیر و سلوک، تا نشان دهیم «زهد عرفانی» با برون گرایی، تعهدهای اجتماعی، ورود در عالم سیاست و حکومت، کار و تلاش، تجارت و بازرگانی و... منافات ندارد. پس سالک در هر مرتبه ای از سلوک که باشد، می تواند در عالم دنیا که گهواره تکامل و مزرعه آخرت و بازار تجارت معنوی اوست، تلاش کند؛ یعنی در دنیا باشد، ولی وابسته و دلبسته نباشد. به تعبیر امام علی علیه السلام : «الدُّنْیا دَارُ مَمَرٍّ لاَ دَارُ مَقَرٍّ، وَ النَّاسُ فِیهَا رَجُلاَنِ: رَجُلٌ بَاعَ فِیهَا نَفْسَهُ فَأَوْبَقَهَا وَ رَجُلٌ

ص: 282

ابْتَاعَ نَفْسَهُ فَأَعْتَقَهَا»؛(1) زیرا دنیا، محل عبور و مرور است، نه قرار. گذشتگاه است، نه محل ماندن، بودن و جاودانگی.

ازاین رو، اگر انسانی با چنین دیدگاه و جهان بینی ای به دنیا و زخارف و زینت های دنیا و نعمت های آن بنگرد، در عین اینکه از راه حلال و مشروع بهره می گیرد، «معقول» نیز بهره مند شده، بنده زر و سیم و شهوت و شهرت و شکم نمی شود. به تعبیر امام علی علیه السلام : «وَ لَبِئْسَ الْمَتْجَرُ أَنْ تَرَی الدُّنْیا لِنَفْسِک ثَمَناً»؛(2) یعنی اگر انسان خود را به دنیا بفروشد، بد معامله ای کرده است.

پس تفسیر نادرست از دنیا و دنیادوستی و تحلیل غلط از «زهد» و دنیاگریزی که به رهبانیت مسیحی و انزوا و عزلت محض بینجامد و انسان را از درد مردم و مسئولیت های اجتماعی تهی کند،(3) موجب تحزیر فرد و جامعه و تخریب فضای عمومی خواهد شد که با منطق قرآن و اهل بیت علیه السلام نیز در تضاد و تعارض است. پس تفاوت روش صوفیه با عارفان حقیقی و زاهد و راهب، از دو جهان بینی و نوع دنیا و آخرت شناسی، زهدشناسی و سیر و سلوک گرایی سرچشمه می گیرد که: «الدُّنْیا مَتْجَرُ أَوْلِیاءِ اللَّهِ».(4)

هِدایة مِنْ مَخْلُوقٍ، وَ علَّمَه بِِغَیْرِِ تَعْلیمِ، وَ اَثْبَتِ الْحِکْمَةَ فِی صَدْرِهِ وَ أَجْراها عَلی لِسانِه».(1)

3. امام علی علیه السلام : «مَنْ زهد فی الدّنیا اَعْتَق نَفْسه و اَرْضی ربّه».(2)

4. امام علی علیه السلام : «الزُّهدُ مِفْتاح صَلاح».(3)

5. امام صادق علیه السلام : «اِنَّما اَرادَ وَ الزّهد فِی الدُّنیا لتفرغ قلوبهم للآخرة».(4)

6. امام صادق علیه السلام : «حرامٌ عَلی قُلُوبکم اَنْ تَعرف حَلاوةَ الْایمان حتّی تَزَهَد فی الدّنیا».(5)

7. امام زین العابدین علیه السلام : «مَنْ زَهِدَ فی الدّنیا هانَتْ عَلَیْهِ مَصائبُها وَ لَمْ یکْرَهِها».(6)

از این احادیث، می توان به چند نتیجه درباره زهد رسید:

1. رویش حکمت در دل و جوشش معرفت در قلب و سپس بر زبان جاری شدن؛

2. شناخت دردها و درمان های خود؛

3. هدایت خاصه الهیه؛

4. علم لدنّی و معرفت افاضی و شهودی؛

5. آمادگی برای آخرت و عبادت الهی؛

6. آزادگی درونی؛

7. تحصیل رضایت الهی؛

8. چشیدن شیرینی ایمان؛

9. آسان شدن دردها و مصیبت های دنیا بر انسان؛

10. کلید صلاح و رستگاری به دست آوردن.

ص: 284

جناب خواجه عبدالله انصاری در آغاز بحث «زهد»، به آیه «بَقِیتُ اللَّهِ خَیرٌ لَکمْ إِن کنتُم مُؤْمِنِینَ»(1) استناد و استشهاد کرده است. استاد جوادی آملی در تفسیر «خیر» در تفسیر و تحلیل عقلی و قیاس اقترانی شکل اول در خصوص ترک دنیا و زهدورزی می فرماید:

به عنوان صغرای قیاس می فرماید: «مَا عِندکمْ ینفَد وَمَا عِند اللَّهِ بَاقٍ»(2) و به عنوان کبرای قیاس می فرماید: «بَقِیتُ اللَّهِ خَیرٌ لَکمْ إِن کنتُم مُؤْمِنِینَ»(3) و نتیجه آنکه: «مَاعِند اللَّهِ خَیرٌ»، آنچه نزد خداست همان باقی و خیر است. البته این «خیر» به آن معنا نیست که آنچه نزد شماست خوب، و آنچه نزد خداست بهتر است؛ زیرا خیر، «افعل تعیینی» است، نه «تفضیلی».(4)

خواجه عبدالله انصاری، زهد را دارای سه درجه به شرح ذیل می داند:

درجه نخست: الف) توقف در شبهه ها پس از ترک حرام است به سه دلیل:

1. پرهیز از سرزنش مردم؛

2. پرهیز از کم و کاستی های راه؛

3. ناپسند دانستن مشارکت با بدان.

درجه دوم: زهد و وارستگی در زندگی برای آنکه:

1. وقت را آباد سازد؛

2. اضطراب را از دل بزداید؛

3. به زینت پیامبران و صدیقان آراسته شود.

درجه سوم: وارستگی از خود زهد که به سه چیز است:

1. کوچک شمردن دنیایی که به آن زهد ورزیده است؛

2. یکسانی احوال در دارایی و ناداری و میل و ترک دنیا؛

ص: 285

3. نادیدن عمل خویش با نگرش به حقیقت.(1)

نتیجه آنکه، زهد قرآنی و حدیثی، زهدی کامل و جامع، معقول و معتدل، دارای مراتب و درجات و آثار فراوان علمی و عملی است که عارفان الهی با توجه به آموزه های قرآنی و سنت و سیره اهل بیت علیه السلام ، همه مدارج و منازل زهد و نقش آن را در تحصیل کمالات امکانی و روحانیت و معنویت سازنده در طی «قوس صعود» تکاملی و تصعیدی بیان کردند.

ص: 286